Соңғы бес жылда Қазақстан Республикасы Үкіметінің орта мерзімді фискалдық саясатында көзделген мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз алу мен борышты басқару мақсаттары, атап айтқанда ЖІӨ-ге пайыздық қатынаста үкіметтік борыштың мөлшерін түсімді қысқарту және үкіметтік борыш құрылымында сыртқы борыш үлесін біртіндеп азайту орындалып отыр. Айталық, 2006 жылғы 1 сәуірдегі жағдай бойынша ЖІӨ-ге пайыздық қатынаста үкіметтік борыш үкіметтік сыртқы қарыздар бойынша мерзімінен бұрын өтеу есебінен де, ЖІӨ-нің атаулы мәнінің өсуі есебінен 2000 жылғы 21,3 %-дан 6,1 %-ға дейін біртіндеп төмендейді (оның ішінде көрсетілген кезеңге сыртқы үкіметтік борыш – ЖІӨ-нің 2,5%). Үкіметтік борыш құрылымында сыртқы борыштың үлесі 2006 жылғы 1 сәуірдегі жағдай бойынша 2000 жылғы 84,5%-дан 40,9%-ға төмендейді.
2006 жылғы 1 тамыздағы жағдай бойынша Ұлттық Банктің борышы тек қысқа мерзімді ноттардан ғана тұрды. 2000 жылғы мамырда Халықаралық валюта Қорының қарыздарын мерзімінен бұрын өтегеннен кейін Ұлттық Банк сыртқы қарыз алуды жүзеге асырған жоқ. Қазіргі уақытта Ұлттық Банктің сыртқы борышы жоқ.
Ұлттық Банк ақша-кредит саясатының мақсаттарына сәйкес ұлттық және шетел валютасында қысқа мерзімді ноттар шығаруға құқылы.
2006 жылғы 1 тамыздағы жағдай бойынша айналымда тек қана ұлттық валютада номинацияланған қысқа мерзімді ноттар болды.
2006 жылғы 1 тамыздағы жағдай бойынша қысқа мерзімді ноттар бойынша берешектің көлемі (айналым көлемі) 294,8 млрд. теңгені құрады. Қазіргі уақытта қысқа мерзімді ноттардың айналым мерзімі 28 күнді құрайды
Сонымен бірге, бүгінгі күні үкіметтік борышты басқару тиімділігін арттыру үшін шешуді талап ететін бірқатар мәселелер бар.
1.1. Борыштық құралдардың ішкі нарығын дамыту.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне сәйкес Қазақстан Республикасы Үкіметінің қарыз алуы республикалық бюджеттің тапшылығын қаржыландыру мақсатында жүзеге асырылады. Бюджеттің профициті болған кезде Қазақстан Республикасының Үкіметі үкіметтік борышты бірлесіп қаржыландыру үшін қарыз алуды жүзеге асыра алады.
Сонымен қатар, көптеген елдерде үкіметтік борышты тиімді басқару мақсатында қабылданатын шаралар сондай-ақ бағалы қағаздардың ішкі нарығының тиімді жұмысын дамытуға және қолдауға бағытталған.
Мысалы, Жапонияда мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын дамыту мемлекеттік борышты басқарудың маңызды мақсаты болып саналады, өйткені бұл нарық кредит тәуекелінің төмен деңгейінің арқасында ішкі қаржы нарығына бағдар болып қызмет етеді және неғұрлым белсенді сауда жүргізілетін ішкі бағалы қағаздар нарығының сегменті болып табылады.
Қазақстанда даму институттары, сондай-ақ мемлекет құратын жыл сайын республикалық бюджеттен оларды капиталдандыруға қаржы бөлінетін ұлттық компаниялар бос ақша қаражатын мемлекеттік бағалы қағаздарға орналастыруды жүзеге асыру практикасы бар. Нәтижесінде мемлекет қосарланған шығыстарды жүзеге асырады – даму институттарын капиталдандыру кезінде және мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша пайыздар төлеу кезінде. Айталық, 2006 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасы Үкіметінің бағалы қағаздарын ұстаушылар құрылымындаға даму институттарының үлесі 15%-ды құрады.
1.2. Валюталық тәуекелдер.
Бірнеше жылдар бойы Қазақстанның валюта нарығында ғана емес, барлық халықаралық нарықтарда жалғасып келе жатқан АҚШ долларының әлсізденуі мен құнсыздануы қарыз алушы ретінде Қазақстан үшін тиімді.
Алайда, валюта бағамдарының ауытқу тәуекелдері бар. Сондықтан валюталық тәуекелді төмендету мақсатында үкіметтік борыштың валюталық құрылымына енетін валюталардың бағамдарына әсер етуі мүмкін экономикалық және саяси факторларды талдау қажет.
Үкіметтік борыштың валюталық құрылымының төмен әртараптандырылуы мемлекеттің экономикалық қауіпсіздік жағдайына теріс әсер етенін тәуекел нәтижесінде қаржылық шығындардың басталу және валюта бағамдарының ауытқу тәуекеліне ұшырауы мүмкін.
1.3. Жергілікті атқарушы органдардың реттелмеген борыштары.
Жергілікті атқарушы органдардың реттелмеген және танылмаған борыштарын есепке алу жөніндегі проблемалар шешілмеген мәселелер болып табылады, оларды екі топқа бөлуге болады:
1) кредиттер бойынша міндеттемелерді уақтылы орындамау. Жергілікті атқарушы органдардың борыштарын жүйелі үнемі қайта құрылымдау республикалық бюджеттің кіріс бөлігінің атқарылуына теріс әсер етеді;
2) Қазақстан Республикасы Үкіметінің және жергілікті атқарушы органдар әкімдерінің кепілдігімен тартылған өткен жылдардың кредиттері бойынша республикалық бюджет алдында борыштарды растау және өтеу проблемасы.
1.4. Мемлекеттің шартты міндеттемелері.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, үшінші тұлғалар алдында борыштық міндеттемелері мемлекеттік кепілдіктермен қамтамасыз етілген заңды тұлғалардың қарыздарды тартуы және оларға кейіннен борышкерлердің тікелей қызмет көрсетуі тиімсіз жүзеге асырылады. Үшінші тұлғалар алдында борыштық міндеттемелері мемлекеттік кепілдіктермен қамтамасыз етілген заңды тұлғалардың қаржы жағдайын бақылаудың тиісті жүйесі жоқ. Заңнамада көзделген берілген (берілетін) кепілдіктер бойынша мемлекет міндеттемелері басталуының мүмкін тәуекелдерін азайту жөніндегі шаралар үшінші тұлғалар алдында борыштық міндеттемелері мемлекеттік кепілдіктермен қамтамасыз етілген заңды тұлғалардың борышын басқарудағы жолсыздықтарға уақтылы әрекет ету және жою жөнінде шаралар қабылдауға мұмкіндік бермейді.
Қазақстанда мемлекеттік-жеке серіктестіктің қолданыстағы тетіктерін жетілдіру және жаңаларын енгізу және концессиялық келісімдер бойынша жобаларды іске асыру нәтижесінде мемлекет «Бағалы қағаздар нарығы туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес мемлекетке берілетін объектінің құнына сай келетін сомада мемлекет пен эмитент арасында жасалған инфрақұрылымдық жобаны іске асыру жөніндегі концессиялық келісімнің шеңберінде кепілдеме береді.
Инфрақұрылымдық жобаларды іске асыру барысында берілген кепілдемелер бойынша мемлекеттік жауапкершіліктің орындалу тәртібіне және мөлшеріне байланысты проблемалар анықталды.
Кепілдеме институты жеке сектор қаражатын, атап айтқанда инфрақұрылымдық жобаларды іске асыру үшін, сондай-ақ инфрақұрылымдық облигациялар нарығын дамыту үшін зейнетақы жинақтауларын тарту мақсатында енгізілгендігін ескере отырып, қазіргі уақытта мемлекет тарапынан бағалы қағаздар нарығының осы сегментін дамытуды институционалдық қамтамасыз ету проблемасы шешуді талап етеді.