Салық жүйесі — мемлекеттің өмір сүру кепілі. Оған адамзат тарихы куә.»Қоғамдық келісім-шарт» негізінде пайда болған мемлекет пен салық жүйесі бөлінбес дүние.
Қазіргі Батыс мемлекеттеріндегі сындарлы салық жүйесі өз бастауын сонау орта ғасырлардан, бір орталықтанған мемлекеттердің калыптасу кезеңінен алады. Француз абсолюттік монархиясы аталары: король Генрих IV мен кардинал Ришелье мемлекетті нығайтудың және экономиканы өркендетудің нақты жолын — шаруаларға салынатын салық мөлшерін азайту арқылы жүргізген болатын. Одан кейінгі сан ғасырлық адамзат тарихы бұл шараның дүрыстығын дәлелдеді.
Батыстық либералдық экономика жүйесінің негізін салушы, ағылшын классикалық экономияссының көрнекті өкілі А.Смит те салықты қоғамдағы әлеуметтік қатынастарды реттеу құралы ретінде қарастыра келіп, оның көлемі өндірушіге қиындық туғызбайтын аз мөлшерде болғанда ғана экономиканы көтеруге қызмет ететінін айтқан болатын .
Кеңес өкіметі де салық саясатында дәстүрлі мақсаттарды алдына қойды. Алайда азамат соғысы жылдарында салық орнына азық-түлік салғырты қолданылып, салық жүйесінің қалыптасуы жаңа экономикалық саясатпен тығыз байланыста болды. Салғырттан кейін енгізілген азық-түлік салығы, бірыңғай натуралдық салық шаруашылықты қалпына келтіруде үлкен рөл атқарды.
Қазақ ауылының кеңестік салық жүйесіне тартылуы 1922 жылдан басталды. 1922 жылы 17 наурыздағы Бүкілодақтық Орталық Аткару комитеті мен РКФСР Халық Комиссарлар Кеңесінің «Ауыл шаруашылық өнімдеріне бірыңғай натуралды салық» атты декреті шықгы. Осыған байланысты РКФСР Халық Комиссарлары Кеңесінің арнайы шешімімен бұл салықка 1922-1923жылдан бастап мал шаруашылығы аудандары тартылды. Бұл салық Қазақстанда 131,91% мөлшерінде артығымен орындалды /6/.
1923жылы БК(б)П ХІІ-съезі салық жүйесіне өзгеріс енгізілді. Бұрынғы натуралдық және ақшалай салықтар орнына 1924 жылдың қаңтарынан бастап бірыңғай ауыл шаруашылығы салығы енгізіліп, ол ақшалай және заттай алынуы шарт болды. Жалпы ауыл шаруашылығы салығының енгізілуі салық жүйесінде алға басқандық болды, шаруаны ынталандыруда үлкен роль атқарды. Айта кетегін бір осы салық малды аймақтарға тек ақшалай түрде енгізілді.
Салықтың ақшалай алынуы салық жинаушылардың жұмысын жеңілдету мақсатына жасалғаны көрініп-ақ тұр, өйткені натуралды салықтан түскен малды сату қосымша шаруа екендігі рас. Осыны біле тұра өкіметтің базары жоқ, жол торабынан шалғайдағы қазақ ауылдарынан ақшалай салық алуын қалай түсінуге болады? Бұл натуралды, тұйық қазақ шаруашылықтары үшін тиімсіз шара болды. Тарихшы Ж.Әбілхожин мұны қазақ шаруашылықтарында товар-ақша қатынастарын дамыту, оны ұсақ товарлы шаруашылыққа айналдыру мақсатында жасалған шара деп көрсетеді /7/. Бұл тұжырыммен әбден келісуге болар еді, бірақ жақын жерде базары жоқ қазақ үшін малын ақшаға айналдыру өте қиын іс болды. Ешқандай сауда орындары жоқ ауылда мал өнімдерін алыпсатарға тегінге өткізуге мәжбүр болып, ауыл шаруашылығы салығын төлеу үшін қазақтар біраз малынан айырылды. Сөзіміз дәлелді болу үшін БК(б)П Ақтөбе губерниялық комитеті хатшысы М.М.Беккердің 1926 жылы Голощекинге жазған хатынан үзінді келтірейік. Ол жерді пайдалану мәселесі орыстар мен қазақтар арасында ұлтаралық жанжал туғызып отырғанын айта келіп, «…темір жолдан 500-600 (верст) қашықтағы казақ шаруашылықтары экономикалық жағынан әлсіз, өйткені онда товарлы шаруашылық жоқ, қазақтар өз өнімдерін құнының 50-75 процентіне алыпсатарға өткізеді, керісінше, өнеркәсіп заттарын 3-4 есе қымбатқа алады. Мұның өзі қазақтың орыстарға экономикалық тәуелділігін арттырып, қарама-қарсылық туғызып отыр» — деп жазған /8/.
Кеңес өкіметі енгізген тұтыну кооперациясы қазақ шаруаларын толық қамти алмады. 1926 жылы КСРО көлемінде оның деңгейі 7,5 процент болса, РКФСР-де 8,0 процент, Қазақстанда 7,0 процент, оның ішінде орыс түрғындары 9,4 процент, қазақтар 3,3 процент қамтылған. Қазақ шаруашылықтарын қамтитын тұтыну кооперативтері жалпы кооперативтердің 10,9 проценті болса, өзге ұлттарды қамтитын кооперативтер 38,8 процент болды.
Сырдария губерниясындағы тұтыну кооперациясының жағдайын мына мәліметтерден көруге болады: Шымкент уезінде тұратын халықтың 85 процентін құрайтын қазақ пен өзбектер үшін 93,513 сомға товар жіберілсе, 15 процент орыстарға — 118, 150 сомның товары жіберіледі.. Әулие-Ата уезінде де осындай жағдай: 85 процент болатын қазақ пен өзбекке — 16,762 сомның товары, 13 процент болатын орыстарға — 75,721 сомның товары жіберілген /9/.
Бұдан Кеңес өкіметі казақ шаруашылығын өркендету мәселесіне аса көңіл аудармағаны көрініп тұр.
Сонымен катар, салықтың ақшалай енгізілуінің кеңестік салық жүйесінің түпкі мақсаттарымен ұштасып жатқанын баса көрсетуіміз керек.
Кеңес өкіметі өзінің салық саясатында мынандай мақсаттарды қойғаны мәлім:
1) кедей және орта шаруаның экономикалық мүмкіндігін арттыру;
2) бай-кулактардың шаруашылығын тежеу;
3) жеке шаруашылықтың коллективтік шаруашылыққа айналуын тездету.
Яғни,Қазақстан жағдайында бай-кулакты тежеуге бағытталған салық саясатының кедей және орташа шаруаны шарпымауы мүмкін емес. Оның үстіне «Бірыңғай ауыл шаруашылығы салығы туралы» ережеде салық төлеу процесінің өзі қым-қиғаш. Әуелі шаруа қожалығының жылдық кірісін анықтау керек. Ал, әрбір ат-көлік, қой, сиыр, ұсақ мал мен егістік жерден түсегін кірісті (пайда) дәл анықтау мүмкін емес еді, өйткені түсегін өнімнің тең жартысынан көбі ішіп-жеу үшін пайдаланылады. Жоғарыдағы келтірілген мысалда малы аз қазақтардың кіріс алынуынан ішіп-жеуге жұмсауы көп сияқгы. Ереже бойынша шаруашылықтан түсегін. кіріс-пайда өкімет заңдандырған «кіріс мөлшері» бойынша анықталады, жылма-жыл «орташа кіріс мөлшері» бекітіліп, жергілікті жерлерге жіберіледі, бұл мөлшерді егістік жер көлеміне немесе мал санына көбейтіп, төлейтін салық шығарылады. Ал, жергілікті органдар Кеңестердің округтік атқару комитеттері сол жердің жағдайына байланысты кіріс мөлшерін өзгертуге құқы болды.
Қазақстанның натуралды мал шаруашылығы жағдайы ескерілмеген бұл заң, әрине, қазақ шаруасы үшін аса тиімді болмады. Өйткені, шалғайдағы шаруашылықтың кірісі аз, рентабелсіз екендігін Өлкелік партия комитегінің бюро мәжілісінде мойындалды. Оның үстіне Қазақстан өкіметі жергілікті ерекшеліктерді ескерегін «кіріс мөлшерін» жасақтауға кеш кірісті. Оған Н.Нұрмақовтың бюро мәжілісіндегі сөйлеген сөзі куә: «… Бұл мәселемен бұрын ешкім айналыспағандықтан оған өзгерістер енгізуге қазір еш мүмкіндік жоқ. Қазақстанның жағдайына икемделген шарттарды жасақтау үшін ауыл шаруашылығы салығы туралы декретті тоқтату қажет. Бұл үшін қажетті ақпарлардың жоқтығы да қол байлау болды».
«Кіріс мөлшерін» губерниялар бойынша жасақтау 1927жылы аяқталды. Осыған қарамастан 1925-1926 жж. ауыл шаруашылығы салығын жинаудан 9.976,5 мың сом/10/ түсті. Бұл жалпы сома. Төмендегі кестеге қарап, біз салық ауыртпалығының орташа және ауқатты шаруалардың мойнына түскенін көреміз:
Кесте №1. Қазақ шаруашылықтарының әлеуметтік жіктелу топтары мен олардың үлес салмағы
|
Мал санына байланысты шаруашылық топтар |
Жылдар жөне үлес салмағы процент |
|||
|
|
1924-25 |
1925-26 |
1926-27 |
1927-28 |
|
5 бас ірі қара |
75,3 |
64,5 |
56,1 |
56,1 |
|
5 -20 бас |
23,5 |
31,9 |
37,8 |
37,0 |
|
20 -50 бас |
1,0 |
3,0 |
5,0 |
5,6 |
|
50 бастан жоғары |
0,2 |
0,6 |
1,1 |
1,3 |
|
|
100,0 |
100,0 |
100,0 |
100,0 |
Ірі-қараға шаққанда 5бас малы барлар 1925жылдың 3-ші шілдесінде РКФСР Халық Комиссарлар Кеңесінің шешімімен салықтан мүлде босатылған еді.
Сонда 1925-26жж. түскен 2,270мың сом салықты қазақ шаруашылығының 0,6 процентін құрайтын ауқатты топтар мен 34,9 процентін құрайтын орташа шаруалар берген.
1926-1927жылы шаруашылықтың 6процентін құрайтын ауқаттылар салықтың 54,6процентін бергеніне күмән келтіруге болмайды. Бұл топтағылардың салығы 1926 ж. 66-109 процентке өскен. Бұл өте жоғары салық, өйткені 6 проценттің 5 проценті -20бастан 50 басқа дейін малы бар орташа шаруашылықтар.
Ал, салықтың қалған 45,4проценті 5 бастан 20 басқа дейін малы бар орталау шаруаның мойнына түскен, бұл топтағылардың салығы 47процентке дейін жоғарылаған. Салықтан мүлде босатылған қазақ шаруашылықтары 1925-1926 жылы 60,5 процент болса, 1926-1927 жылы -62,8процентке жеткен.Бұл көрсеткіш С.Садуақасовтың пікірінше дұрыс емес. Осы жылы барлық қазақ қожалақтары 700 мың, ал салық төлегендері — 387 мың дей келіп салықтан босатылған қазақ қожалықтары — 49,5 % деп көрсетеді /11/. Осы мәліметтерге және жоғарыда келтірілген қазақ шаруашылықтарының әлеуметтік жіктелу топтары көрсетілген кестеге сүйене отырып, салық саясаты өзінің кедей және орташа шаруаны жегістіру мақсатын 1925-1927жылдарда орындай алмаған деген қорытынды жасаймыз.
Соңғы екі жылда бір — топтағы шаруашылықтар тіптен азаймаған, екінші топтағы шаруашылықта көп өзгеріске ұшырамаған. Натуралды шаруашылықтың қаймағы бұзылмай, салық жеңілдіктеріне қарамастан кедейдің өсімі ішіп-жеуінен ауыспаған. Кеңес өкіметі мал шаруашылығын товарлы шаруашылыққа тартуды, жол салу, кооперацияны дамыту, қаржыландыру сияқты әлеуметтік-экономикалық көмектен бастаса, жағдай басқаша болар еді.
Кесте №2. 1926-1928 жж. ауыл шаруашылығын жергілікті бюджеттен қаржыландыру жағдайы (мың сом)
|
|
1926-27 |
1927-28 |
| Кіріс: Ауыл шаруашылық салығы |
8.435,4 |
8.127,4 |
| Шығыс: Ауыл шаруашылық қаржыландыру |
1741,0 |
2299,4 |
| % (шығарылуы ) |
20,6 |
28,2 |
Мұнда салықтың басқа түрлерін есепке алмағанның өзінде ауыл шаруашылығын қаржыландыру түсімнің аз ғана бөлігін қамтып тұр. Бұл салықтың қайтарылымының мардымсыздығын көрсетеді.
Енді ауыл шаруашылығы салығының Қазақстанның жер шаруашылығы аймақтарында жүзеге асуын қарастырайық. Салынатын салықтың «кіріс мөлшері» астық, дәнді дақыл, бау-бақша өнімдері үшін жоғары болуына байланысты егістік алқабы бар бір шаруашылық төлейтін салығы 16,2 сом, мал өсірегін шаруашылық 7,6 сом мөлшерінде төленді. Орташа кірістері де осыған сөйкес: 216,4 сом; 128,8 сом. Бұл көрсеткіштер орыс шаруашылығының анағұрлым қуаттылығын көрсетсе, салықтан босатылған шаруашылықтар пропорциясы да (1927-28 жж.) 23,0 процент: 52,1 процент қазақ шаруашылығының әлсіздігін дәлелдейді. Тарихшы М.Асылбеков пен Ә.Ғалиевтің Қазақстандағы орыс шаруашылығының 7проценті, ал қазақ шаруашылығының 2,6 проценті /12/ жалдамалы еңбек пайдаланған деген мәлімегіне сүйенсек те, осындай тұжырымға келеміз. Осыған қарамастан ауыл шаруашылығы салығының ауқатты топтары үшін ауыртпалығы қазақ байы үшін ауырлау. 1926-1927жылы салық төлеуші 6 процент байлар салықтың 54,6 процентін төлесе, отырықшы жер шаруашылығында — 22 процент ауқаттылар салықтың 65 процентін /13/ берген. Ал Одақ бойынша салықтың мөлшері: кедей шаруа үшін -1,83 сом, орта шаруа — 13,25 сом, кулак -63,6 сом болған . Ауыл шаруашылығы салығы республикалық бюджеттің негізін құрайтын түсімге айналып, жылма-жыл өсіп отырған. 1924-25жылы 9.976,5 мың сом, барлық салықтың 59,2проценті; 1925-26жылы 7,713 мың сом — 42,2процент (салықтың жаңа ережесіне байланысты азайып отыр); 1926-27 жылы 11.198,3 мың сом _ 43,3процент; 1927-28 ж. да 11,175 мың сом көлемінде болған. Бұл салықтың түсімінің жоғары деңгейін көрсетеді. 1925-26 жылы шаруашылық кірісінен алынатын салықтың процент мөлшері (процент изьятия дохода) РКФСР-да 3,7процент болса, Қазақстанда — 4,8процент (мал шаруашылығында -4,1процент: егін шаруашылығында — 5,5процент; 1926-27 жылы 5,1 процент; 1927-28 жылы — 6,1 процент болған.
Ауыл шаруашылығы салығының «кіріс мөлшері» бойынша салынатын түрі өзінің мөлшерлі сипатына қарамастан 20-жылдар жағдайында экономикалық жағынан кейінгі жаппай коллективтендіру кезіндегі түріне қарағанда тиімді болғанын айту керек. Салық шарттары жеке шаруа үшін белгілі бір дөрежеде әділетті болады, яғни салық мөлшері шаруашылықтың күш-қуатына қарай салынды. Сондықтан ауқатты шаруа көп, кедей шаруа аз төледі. 1928 жылға дейін салық шаруашылықтың жылдық кірісінің жан басына шақкандағы мөлшерінен алынды /едоцкий принцип/.
Бір адамға келегін кірістің алғашқы 20 сомның бір сомына екі тиыннан салық салынды. Ал 20сомның үстіндегі артық соманың әрбір сомына төмендегі мөлшерде салынды: 20-30 сом — 3 тиын, 40-50 сом — 10 тиын, 30-40 сом — 5 тиын, 50-60 сом — 17 тиын /14/. Бұл көп балалы семьяларға тиімді болды. Сонымен қатар, салық салынбайтын минимум мынандай шаруашылықтарға берілді:
- құрамы 1-2 адам, жылдық кірісі — 90 сом;
- құрамы 3-4 адам, жылдық кірісі — 100 сом;
- құрамы 5 және одан жоғары, жылдық кірісі — 110 сом.
Колхоздар жылдық кірісінің әр сомына 5 тиыннан, коммуналар -4 тиыннан салық төледі. Осы жеңілдіктердің пайдаланатын шаруашылықтар 1925-26ж. Өлкелік партия комитегінің есебінде көрсеткендей, 557,951 болып бүкіл шаруашылықтар санының /1.099453/-52,8 процентін құрады. Ал салық сомасының 20,6 проценті — 1,886 мың сом жеңілдіктерге байланысты есеппен шығарылды.
1924-27 жылдардағы ауыл шаруашылық салығынан босатылған
шаруашылықгар динамикасын көрсетейік:
1924-25 ж. 32,7 процент; 1925-26 ж. — 33,8 процент; 1926-27 ж. 34,6
процент. Бұл көрсеткіш одақ бойынша 35 процент болды.
1927-28 ж. — 37процент, сөйтіп салықтың жан басына салынатын түрі экономиканы тұрақтандыруға әсер етті деген қорытынды жасауға болады.Осыған орай төмендегі кестені келтірейік.
Кесте №3. 1925-1928 жж. ауыл шаруашылығының даму динамикасы
|
Жылдары |
Егістік жер көлемі |
мал басы |
А/ш жалпы өнімі |
А/ш товарлы өнімі |
А/ш салығы |
|
1. 1924-25 |
100,0 |
100,0 |
100,0 |
100,0 |
100,0 |
|
2. 1925-26 |
132,1 |
109,9 |
138,6 |
142,3 |
68,5 |
|
3.1926-27 |
146,2 |
120,6 |
147,0 |
200,9 |
102,0 |
|
4. 1927-28 |
154,5 |
132,1 |
144,1 |
177,0 |
106,3 |
Қазақ Орталық Аткару Комитетінің есебінде егістік жер көлемінің ұлғаюы 1927-1928жылы 1924-25жылғымен салыстырғанда 54,5 процент өскен деп көрсетсе, Онищенко К.Т. 1929 ж. «Қазақстан Халық шаруашылығының 1927-28жылғы қысқаша шолуында» егістік жер көлемі 1925 жылғы 3072,5 гектардан 3809,4 гектарға жеткенін, яғни, 24 процент өскенін көрсетеді. Осындай ретсіздіктерге қарамастан бұл көрсеткіштер егістік жер көлемінің өсу динамикасын көрсетеді.
1927 жылы Қазақстанда мал басы 38499,7 мыңға жетіп, 1916 ж. деңгейден 35,000 мың бастан асып түсті.
Коллективтендіруден бұрынғы 1925-26 — 1927-28 жылдардағы салық жүйесі Қазақстан жағдайын ескермегендігіне қарамастан ауыл шаруашылығының қалыпты дамуына әсер етті. Кеңес өкіметі тарапынан қазақ шаруашылықтарына жүйелі түрде көмек те берілмеді, бірақ, бір жақсысы, шаруашылық жүргізу еркіндігіне кедергі қойылмады. Мұның өзі жақсы нәтиже берді.1927жылдың аяғында КСРО шеңберінде қалыптасқан астық дағдарысы Кеңес өкімегін бұрынғы саясатынан бас тартқызды. Осыған орай, салық салу жүйесі де өзгеріп, жеке шаруашылықтардың құралына, коллективтендіру механизміне айнала бастады.