Түрік қағанаты туралы қазақша реферат
I. Өмір сүрген уақыты: 552-603 жж.
II. Территориялық аймағы: Монғолияның едәір бөлігі, Шығыс Түркістан, Қазақстанның оңтүстігі және оңтүстік-шығысы, Орта Азия
III. Орталығы:Отюкен қаласы.
IV. Тайпалары: түрік тайпалары
V. Деректер: а) Орыс деректерінде түрік тайпалары ”тюрки—тюрки “ деп атаған
б) Шәкәрім Құдайбердіұлы “Түрік, қарғызӨқазақ һәм хандар шежіресі атты еңбегінде түрік сөзі “дулығы” деген мағынаны білдіреді” деп жасады.
VI. Билеушілері:
а) Бумын қаған, Түрәк қағанатының негізін қалаған.
ә) Қара қаған (552-553).
б) Мұқан қаған (553-572), Түрік қағанаты Орталық Азияда үстемдік құрды.
в) Таспар қаған (572-581).
VII. Сыртқы саясаты:
а) Мұқан қаған Маньчжуриядағы қидандарды, Енесей бойындағықырғыздарды жеңіп, солтүстік Қытайды да бағындырды.
б) Кейін түрік білеушілері Шығыс Түркістаннан Каспий теңізіне дейінгі эфталиттер иелігіндегі аймақты және Орта Азияны бағындыру саясатын жүргізді.
в) 561-563 жылдары Мұқан қаған Иранмен эфталиттерге қарсы әскери-саяси одақ құрды.
VIII. Діни наным-сенімдері: Түркі тайпаларының табынатын құдайы Көк-Тәңірі болды. Олар Жер мен Су киесіне, отбасының жебеушісі — Ұмай-Анаға табынды.
Батыс Түрік қағанаты
I. Өмір сүрген уақыты: 603-704 жж.
II. Территориялық аймағы: Қаратаудың шығыс баурайларынан Жоңғарияға дейінгі жер.
III. Орталығы: Суяб қаласы
IV. Тайпалары: “Он тайпа” (Он оқ елі)
V. Деректер: а) Батыс Түрік қағанатының негізін Торэмен қалаған деген ылыми деректер бар.
VI. Билеушілері:
а) Иштеми (Еситеми) қаған
ә) Жеғұй қаған (610-618), қағанаттың құдіреттілігі асты
б) Тон-Жабғу қаған (618-630), қағанат күшейді
VII. Сыртқы саясаты:
а) Жеғұй қаған шығыстағы шекараны Алтайға дейін жеткізіп, бүкіл Тарым жазығы мен Паримге дейінгі аймаққа өз билігін жүргізген.
б) Тон-Жабғу қаған мемлекеттің батыстағы шекарасын саясатын жалғастырды.
в) Тон-Жабғу қаған кең байтақ жерді ұстап тұру үшін әкімшілік басқару реформасын жүргізген.
Діни наным-сенімдері: 627 жылы келген қытайлық будда мамасы Сюань Цзянь түрік қағанының будда діні жөніндегі көзқарасы туралы жазып қалдырған. Сондай-ақ, Батыс Түрік қағанатында зороастра, несториан, манихей діндерін жақтаушылар да болған. Бұлардың қызметі халықты түрлі діндерге тартып, қағанаттың негізі—дәстүрлі діни наным-сенімді әлсіретуге, сол арқылы мемлекетті ыдыратуға бағытталған