Типология туралы қазақша реферат
Типологияның қарастыратын объектісі. Типологияның эмпирикалық негізі. Типологиялық әдістің ерекшелігі. Жалпы жүйелі және жеке типология.Басқа пәндермен қатынасы (тіл теориясы, суреттелінетін тіл білімі, контрастивті лингвистика, ареалды лингвистика, салыстырмалы-тарихи тіл білімі).
3.1. Типологияның негізгі түсінігі. Тілдік түр. Тілдік параметр. Тіларалық салыстыру. Тілдердің салыстырылатын мәселелрі. Таңдау мәселелері. Типологиялық топтасу. Тілдік бағыттар.
Тілдік универсалдар. Тілдік фреквентальдар. Типологиялық мүмкіндіктердің кеңістігі. Тілдердің мүмкін не мүмкін болмайтын түрлері. Тілдік параметрлердің мағыналарының импликативті қатынасы. Импликативті универсалдар, олардың пропозиционалды – логикалық және кестелік көрініс. Доминантты /рецессивті түр. Гармония түсінігі. Тілдік түрдің мотивтілігі. Мотивациядағы қиындық. Типологиядағы өзгеруі. Өзгеру кретерилары (құрылымдық кретерилары, статистикалық кретерилар, нейтралиация контекстіндегікретерилар. Өзгеру иерархиясы. Грамматикалық категориялар (сөз таптары, уақыт, түр, септіктер, етістер, есім сөздер, аффиксация түрлері,жекеше, көпше түрлері т.б.). Иерархия түсінігі, оның импликативті универсалилермен қатынасы. Грамматикалық иерархияның түрлері (синтаксистік қатынастың иерархиясы, жанды заттардың иерархиясы, фонологиялық иерархия). Прототип түсінігі және типологиялық модельдердің қатынасы. Прототиптің типологиялық түсінігі. Парметрлер клстері (жандылық, анықтылық, прототиптер). Типологиялық параметрлер мағыналарының өзгеріп тұруының табиғи корреляциясы. (ұяң және дауыссыздардың жасалу тәсілі).
Тілдік типтердің уәждемелілігі. Таңбалау және үнемдеу ұстанымы. Тілдік форманың ұстаным дағдысы. Мағына мен форма құрамдарының (компоненттерінің) изоморфизмі (бөлімдеріне сәйкес): бір форма – бір мағына; изоморфизм ұстанымынан типтердің ауытқуы. Мағына мен форма компоненттері арасындағы қарым-қатынас изоморфизмі (танымдық және тілдік құрылымы): қарапайым/кешенді айтылым мен концептілер; тілдік категориялану мен концептілердің танымдық жақындығы; құрылымдық изоморфизм (танымдық аралық және сөйлем мен сөз форманы құраушы құрылым); Т.Гивон теориясы бойынша атаулы сөйлем байланыстылығының иерархиясы; синтаксистік категориялар, нысандар және жағдайлар. Уәждеменің бәсекелестігі.
3.2. Типологиялық зерттеудің мақсаты, әдістемесі және ұстанымы; типологиялық тұжырымдаманың қысқаша тарихы
Құрылымдық типология (Н.Трубецкой, Р.Якобсон, Дж.Гринберг, Дж.Никольс). Формальды/контенсивті типология (Г.А.Климов). Таптастыру және түсіндіру типологиясы. Гипотезаның қалыптасуы, тілдік модель. Қызметтік түсіндірме. Семантикалық және прагматикалық түсіндірме (Т.Гивон, у.Фоли, Б.Комри, Э.Кинэн, П.Хоппер, С.Томпсон, Дж.Байби және т.б.). Статистикалық/динамикалық типология (А.Е.Кибрик). Типологиялық импликациялар (Дж.Гринберг). Диахрониялық (эволюциялық) типология. Тілдік өзгерістердің бағыттары. Тіл дрейфі (Э.Сепир). Грамматикалану, грамматикасыздану (Дж.Гринберг, Дж.Хокинс, К.Леманн).
3.3. Тілдік деңгейлер типологиясы.
Фонетикалық типология. Дауыссыздар жүйесінің типологиясы. Дауыстылар жүйесінің типологиясы. Просодикалық жүйенің типологиясы. Алмасу типологиясы. Морфологиялық типология. ХІХ ғасыр таптастырулары (классификациясы). Э.Сепир тұжырымдамасы. Грамматикалық категория типологиясы. Синтаксистік типология. Сөздердің орын тәртібі. Сөйлем типологиясы. Атаулы топ типологиясы. Етіс типологиясы. Ауысу. Өзгелік етіс типологиясы. Семантикалық типология. Атау типологиясы. Метафоралық атау.