Неміс-Фашист басқыншыларымен соғыс жылранындағы республикалық, облыс- тық, аудандық басылымдар және қазақ тіліндегі майдандық газеттер туралы қазақша реферат
Соғыстың басталуына байланысты кеңес мемлекетінде бақ-тың жұмысын ұйымдас- тыру ісінде елеулі өзгерістер жасалды.Атап айтқанда, ең алдымен күш пен қаржыны үнем- деу, әскери газеттердің жүйесін өрістеу үшін партия салалық газеттер мен журналдардың шығарылуын уақытша тоқтатып, барлық қайрат жігерлерін саяси басылымдардың маңда- рына топтастырды.
Қазақстанда 1941 жылдың шілде айынан бастап, “Лениншіл жас”, “Ленинская смена”, “Пионер Казахстана”, “Октябрь балалары”,бес облыста шығатын ком- сомол газеттері,“Коммунист”,“Жас большевик”,“Пионер”,“Вожатыйға көмекші”, “Сталин жолы”, “Народное хозяйство Казахстана”, “Қазақстан колхоз-совхощздары”, “Литература и искусство Казахстана”, “Халық мұғалімі”, “Әдебиет және искусство” журналдарының шығарылуы соғыс талабына сай тоқтатылды.Енді бұл газеттер мен журналдардың міндет- терін республикалық “Социолисттік Қазақстан”, “Казахстанская правда” газеттері арқару- ға тиісті болды.
Әйтседе, осындай қиын-қыстау кезеңге қарамастан республикамызда облыстық га- зеттердің саны онша қысқартылған жоқ. Олардың соғыстан бұрынғыдан тек төртеуі ғана кеміді. Қарағанды, Шығыс Қазақстан және Солтүстік Қазақстан облыстарында қазақ және орыс тіліндегі екі басылым болып шығатын бір ғана газет шағарылды. ВКП (б) ОК-нің нұсқауы бойынша республикалық және облыстық газеттер аптасына үш рет төрт бет, үш рет екі бет көлеммен шығып тұрды.
Аудандық газеттер бұрынғы қалпында ғана сақталып қалған жоқ, қайта өсті. Соғыс- тың алғашқы кезінде олардың саны 196-ға жетті. 1941 жылдың мамыр айында бұған тағы да үш газет қосылды. Айырмашылығы бұрын күн сайын шығып тұратын басылымдар енді аптасына үш рет екі бет көлемнен басылатын болды. Бұл аудандық газеттерден басқа Қазақстанның ірі кәсіпорындарында 44 көп тиражды газет жарық көрді. Сөйтіп, соғыстың алғашқы кезеңінде республика көлемінде тарайтын 228 газеттің 126-сы қазақ, 96-сы орыс, 3-і ұйғыр, 2-і өзбек және корей тілінде болды. Олардың жалпы тиражы соғыстан бұрынғы жылдары 2,100 мың дана болса, енді 700 данаға дейін кемітілді.
Соғыс басталысымен баспасөздің, бүкіл мазмұны уақыт талабына сай“Барлығы май- дан үшін! Барлығы жеңіс үшін!” деген айбынды ұранға бағындырылды. Мәселен, “Социа- листтік Қазақстан” газетінің 1941 жылғы 22 маусымдағы нөмірі әдеттегідей бейбітшілік сарынымен шыққанымен,келесі 23 маусымдағы нөмірі бүтіндей неміс-фашист басқыншы- ларының кеңес үшкіметіне зұқлымдықпен шабуыл жасауына арналды.
ВКП(б) Орталық Комитетінің үгіт және насихат басқармасы1942жылдың наурыз ай- ында аудандық газет редакцияларына журналисттік тәжірибені тиімді пайдаланып, кемші- ліктерден арылу жайында хат жолдады. Ал,ҚазақстанКП(б)Орталық Комитеті болса өз ке- зегінде осы хатты алысымен барлық аудандық,облыстық және республикалық газеттердің жұмысын тексеріп, олардан аудан өмірі мен экономикасын терең де жарқын жазып отыру- ды талап етті.Сөйтіп,аудандық газеттер соғыстың алғашқы күндерінен бастап-ақ айтарлық -тай қызмет атқарды деп айтуымызға болады.
Аудандық газеттердің осындай жұмыстарымен қатар соғыс жайында әйелдер мен жастардың өндірістегі ролі мейлінше арта түсті. “Социолисттік Қазақстан”,“Казахстанс- кая правда” газеттері 1941 жылдың маусым айында Солтүстік қазақстан облысының Полу -ден МТС-індегі бір топ тракторшы әйелдердің “Қыздар,тракторғы,комбайн штурвалына!” деген үндеуін жариялады.
Қазақстан тылындағы алуан түрлі жұмыстарды әйелдер атқарды. Мұны Ақтөбе об- лысының “Социолисттік жол” газетінің материялдарынан айқын аңғаруға болады.Нақ осы сияқты ауыл шарушылығы жұмысындағы әйелдер де Отан тапсырмасын қандай да бір қи- ыншылыққа қарамастан үнемі абыроймен орындап отырды. Мысалы,облыс бойынша 1942 жылы түрлі курстарда дайындықтан өткен 3913 механизаторлардың 313-і әйелдер еді. Сол жылдары бүкілхалықтық Отан вахтасына қатынасушылардың табыстары туралы хабарлар -ды тарату үшін газет беттерінде арнайы “Қызыл бұрыштар” ұйымдастырылды. Онда ең алдымен Қарағанды шахтерлерінің, Балқаш Қоңырат, Өскемен және Шымкент металлург-тарының майданға көмекті күшейтіп орындағандықтары туралы мәлеметтір берілді. Бұған қосымша газет беттерінде қазақтардың майдандағы ерліктермен қатар,аттары ел құрметін бөленген озаттарға арналған очерктер,корреспонденциялар және фотосуреттер жария-ды.
Бүкілхалықтық жарыс темір жолшылар арасында да кең өріс алды. “Темір жолшы” мен “Түрксиб” және басқа газеттер теміржол бойындағы еңбек озаттарының, жаңашылдар -дың жұмысын кеңінен жазып отырды. Баспасөз колхоздар мен совхоздарда мал қыстау жайын тексеретін қоғамдық байқауға белсене қатысты.
“Правда” газеті 1943 жылдың 6 ақпанында “Даңқты қазақ халқы-Советтік Отан үшін күресте” деген бас мақала жариялап, онда: “Қазақтар майданда жауға қарсы жақсы соғыса -ды, тылда олардың әкелері,шешелері,әйелдері майдан үшін жұмысты аянбай жақсы істей -ді. Қазақстан өз жерінің барлық байлығымен, қойнауының барлық асыл кенімен майданға қуатты тірек болып отыр”,-деп жазды.
1942жылдың екінші жартысынан бастап қазақ тілінде майдандық газеттер шыға бас- тады. Қазақ мемлекеттік кітап палатасының анықтамасына қарағанда Ұлы Отан соғы соғы -сы жылдарында қазақ тілінде 16 газет шығып тұрған. Оның алғашқы Панфилов атындағы 8-гвардиялық дивизияның “Отан үшін” газеті. Газеттің 1944 жылдың тамыз айының соңы- на дейін 109 нөмірі жарық көрген. Басылымның жауапты редакторы жазушы Л.Макеев болса, оның орынбасары журналист Құрманбек Сағындыков еді.
Ал,екінші бір “Отан үшін” газеті 1942 жылдың шілде айынан бастап Солтүстік ба- тыс майданда шыға бастаған. Оның 1943 жылдың қараша айына дейін 108 нөмірі жарық көрді. Газеттің алғашқы жауапты редакторы Н.Кружков,одан кейін Д.Ускулаев болған. Олардың орынбасарлары К.Усманов пен Жұбан Молдағалиевтер еді. Бұл газетте С.Сейі- тов әдеби қызметкер міндетін атқарған. Сондай-ақ мұнда А.Тоқмағамбетовтың сатиралық жанрдағы материялдары көп жарияланған.
Сондай-ақ “Отан үшін” газетінің “Жолдасың үшін кек ал!” деген жалпы тақырыппен шығарылған екінші бір арнаулы нөмірінде:“Фашисттер барлық ұлттырдың;орыс пен қазақ -тың да,өзбек пен украинның да,қырғыз,белорустың да қас жауы.Фашисттер ұлт мәдение- тін, ата-бабамыздың, ғасырлар бойы еңбекпен жасағанын тү қоймай құртпақ…” деп ашына жазса, одан әрі “Фашисттердің аюандығы” атты мақалада: “Воронеж облысының Сурко- вые селосының маңында сегіз қызыл әскердің өлігі табылды. Фашисттер оларды азаптап, үстеріне жанармай кұйып, тірідей өртеп жіберген. Олардың ішінде мыналар бар:Әминов Өтеп – Гурьев қаласынан, Дүкешев Аймаш – Гурьев қаласының Мақат ауданынан, Ахмет- ов Арыстан – Батыс Қазақстан облысындағы Жаңа қала ауданының 8-ші ауылынан, Бекболатов Жұбан – Гурьев қаласынан, Жұбанов Сағдат – Теңіз ауданынан”,- деп фашист-тердің қанқұйлы аюандығын көрсетеді.
Екінші Белорусия майданының басылымы “Майдан ақиқаты” Солтүстік батыс май- дан таратылғаннан кейін жоғарыда өзіміз сөз еткен“Отан үшін”газетінің орнына1943 жыл- дың қараша айынан бастап шыға бастаған. Редакторы белгілі журналист Ахмет Елшібеков болды. Бұл газет аптасына екі рет 1945 жылдың маусым айына дейін “Неміс окупанттары- на өлім!” деген ұранмен жарияланып тұрған.
Енді осы газетте жарияланған нақты материялдарға тоқталсақ,онда мәселен“Жауға дамыл таптырма” деген бас мақалада:“Бір неміс кеміген сайын жеңіс жақындай түседі.Ал- дыңғы қатарлы жауынгерлерден өнеге алып, немістің қан ішерлерін қыра беріңдер, неміс-фашист басқыншыларды білектің күшін ғана емес, білімнің дле күшін жұмсап,қыра беріңдер”,- деп қазақ жауынгерлерінің қайрат жігерін жаниды.
Соғыс жеңіспен аяқталған соң бұрынғы екінші Беларусь майданының аты жаңадан “Әскерлердің Солтүстік тобы” деп аталады, осыған байланысты енді “Майдан ақиқаты” га зетінің аты “Жеңіс туы” деп өзгертілді. Сөйтіп, бұл басылымның 1946 жылдың күзіне дей- ін 86 нөмірі жарық көреді де, тоқтылады. Онда негізінен әдеби қызметкер міндетін атқар- ғандар Сағынғали Сейітов пен ғажап ақынымыз Жұбан Молдағалиевтар болып табылады.
Көңіл аударарлық тағы бір басылым–Украин майданының органы“Сталин туы”га- зеті. 1941 жылдың екінші жартысынан бастап Сталинград майданында шыға бастаған бұл газеттің орысшасы — “Сталинское знамя” деп аталған. Ал, 1943 жылдан Украин майданы- ның органына айналған бұл басылымның жанынан өзбек, татар, қазақ тілдерінде де әскери газеттер шығарыла бастаған.Сөйтіп,қазақ тіліндегі“Сталин туы”газеті 1943 жылдың ақпан айынан бастап, екі бет көлеммен өмірге жолдама алған. Бұл туралы газет тің кейінгі редак -торы М.Дінішев:“Сталинград төңірегіндегі неміс әскерлеріне қарсы үлкен шабуыл бастал -ды. Басқа бір армиядан журналист Әнуар Ипмағамбетов, жазушы Қалқаман Әбдіқадіров, резервтен Төлеу құлдин келді. Біз “Сталинатуы” атты газетті қазақ тілінде шығаратын бол -дық”,-деп жазған. Газеттің алғашқы редакторы жоғарыда аты аталған – Ә.Ипмағамбетов болған. Онда әріп теруші болып Забира Айитқожина, Тыңсық Мәткәрімова, Катя Горбуно -валар жұмыс істеген.
Келесі басылым “Қызыл Армия” деп аталады. Бұл газеттің тарихы 4-Украина майда- нының таралуына байланысты басталады. Сөйтіп, бұл майдан таралғаннан кейін жоғары- да сөз еткен “Сталин туы” газеті қызметкерлері 1-Беларусь майданының қарамағына жібе- ріледі. Оларға жаңа майданда қазақ тілінде жаңа газет шығару міндеті жүктеледі.Міне, 1-Беларус майданының органы “Қызыл армия” газеті осындай оқиғаларға орай 1944 жыл- дың қараша айының 4-ші жұлдызынан бастап өмірге келген. Ол “Неміс оккупанттарына өлім!”деген ұрамен аптасына екі рет шығарылып тұрған.Жауапты редакторы И.С.Пота- пов, оның орынбасары Үміт Балқашев болған.
“Қызыл армия” газетінде М.Дінішев,Қ.Әбдіқадіров,Т.Ақшолақов,З.Тұрарбековтар қызмет істеген. Кейіннен газеттің аты “Совет армиясы” деп өзгертіледі. Ол бүкіл Польша жерін алып, Берлинде, Потстамда 1945 жылдың күзіне дейін үзбей шығып тұрды.
Волхов майданының органы — “Майдан правдасы” газеті 1942жылдың қараша айы- ның 30-шы жұлдызынан бастап шыға бастады. Жауапты редакторы К.П.Павлов,орынбаса- ры Н.Қорабаев. Газеттің 1942 жылы 9 нөмері, 1943 жылы 101 нөмірі, 1944 жылы 14 нөмірі жарық көрген.Газет аптасына екі рет бейсенбі, жексенбі күндері шығып тұрған.Онда қазақ жауынгерлерін жеңіске рухтандырған, олардың ерлігі дүниенің 4 түпкіріне паш еткен ма- териялдар жарияланған. Бұл газетте тағы да “Неміс фашист басқыншыларына-лағынет жә- не өлім!” деген ортақ тақырыппен тағы да бұдан басқа да “Зорлық-зомбылық зардабы”, “Гитлершілердің тағы бір жауыздығы”, Гитлердің ауыр азабы”,“Бандылар”,“Қанға-қан!”, “ Жанға-жан!” – деп аталатын көптеген материялдар жарияланып отырған.
Келесі бір“Отан үшін ұрысқа!”газеті Волзхов майданы таралғаннан соң,жоғарыда аталған“Майдан правдасы”газеті қызметкерлерінің күшімен және сол басылымның баспа- ханалық базасы негізінде Карелия майданының органы ретінде 1944 жылдың 1сәуірінен бастап, аптасына екі рет, екі беттік форматпен шыға бастаған, Жауапты редакторы сол К.П.Павлов, орынбасары М.Қорабаев. Осы жылдың мамыр айынан бастап газеттің беті 4 бетке ұлғайтылған. Газет “Неміс аккупанттарына өлім!” деген нақты ұранмен шығып,1944 жылдың қараша айына дейін, 65 нөмірі жарық көрген. Кезінде көптеген майдандық, газет- тердің редакциялары өз басылымдарын тылға жіберіп отырған.
Ал,“Отанды қорғауда”газеті болса, Ленинград майданының органы болып есепте- леді. 1944 жылдың 3 қаңтарынан бастап, қазан айының соңына дейін“Отанды қорғаудың” 84 нөмірі шыққан. Редактор орынбасары міндетін А.Мадалиев атқарған. Кейіннен оны Т. Әшімбаев ауыстырған.