Көне түркі ескерткіштері ғылыми жұмыс
Ж о с п а р
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
І тарау
Көне түркі ескерткіштері
ІІ тарау
Көне түркі ескерткіштеріндегі сөздердің байланысу түрлері
Қорытынды
Кіріспе
Ғылыми жұмыстың өзектілігі:
«Ешкім сызып тастай алмайтын, ешкім жоққа шығара алмайтын» (О. Сүлейменов) аса құнды тарихи құндылықтардың бірі, қилы-қилы замандар өтсе де өшпей, өлмей, бүгінгі күнге жеткен, бүкіл түркі әлемінің рухын көтеріп, ұлылығын танытып отырған ескерткіштердің бірі – көне түркі ескерткіштері. Жазба мәдениетіміздің куәсі болған бұл ескерткіште ата-бабаларымыздың қилы кезеңдердегі ел үшін, жер үшін, еркіндік пен тәуелсіздік үшін жүргізген күресінің ерлік шежіресі сақталған.
Ғасырлар бойы ұрпақтан ұрпаққа жалғасып, қол жеткізу арман болған осынау көненің көздерін тану, білу, бағалау жас ұрпақ санасына сіңіру жұмысымның мақсатын айқындайды.
Түркі қағандығының ел құраған қайраткерлері мен ел қорғаған қолбасылары Білге қаған, Тоныкөк, Күлтегіннің ерлікі стері ескерткіш тілінде ерлікті, туған жер, атамекенді сүюді ұлығылайтын мол дүние деп есептейміз.
Әдеби-көркемдік тәсілдермен өрнектелген көне түркі ескерткіштерінің ерекшеліктерін білу, зерттеу-өскелең ұрпақтың – біздің басты мұратымыз, жазып қалдырар тарихымыз болмақ деп білемін. Жазба мәдениетіміздің бастауы болған өзімізді қызықтырған көне түркі ескерткіштерінің сырына терең үңіле отырып, бұл тақырып төңірегіндегі зерттеу жұмыстарына өз үлесімді қосуды мақсат еттім. Сондықтан да өз зерттеулеріміздің өзектілігі мен қажеттілігін ескере отырып, оның бүгінгі заманда өзекті тақырып болатынына сенім білдіремін. Осыған байланысты көне түркі ескерткіштерінің мәтінімен толық таныса отырып, ондағы сөздердің байланысу түрлеріне талдау жасап, зерттемекпін. Ғылыми зерттеу жұмысымның тақырыбы да осыған сәйкес «Көне түркі ескерткіштеріндегі сөздердің байланысу түрлері» деп аталады.
Ғылыми жұмыстың зерттеу деңгейі:
Бұл тақырып бойынша В. Радлов, В. Томсен, П. Мелиоранскийден басқа көне түркі руникалық жазуын зерттеу ісіне үлкен үлес қосқандардың қатарында В. Бангті, Г. Рамстедті, А. Мнокті т.б. бастауы болып саналатын көне жазбаларды зерттеуде қазақстандық ғалымдарымыздың Ғ. Айдаров, М. Жолдасбеков, А. Аманжолов, Өміралиевтердің де еңбегі ерекше.
Ғылыми жұмыстың зерттеу мақсаты:
Ұрпаққа ұлағат болатын көне түркі ескерткіштерінің тарихын тану, оның тілдік ерекшеліктеріне, рухани мазмұнына лайық баға беру.
Ғылыми жұмыстың болжамы:
Көне түркі ескерткіштеріндегі сөздердің байланысу түрлері туралы түсініктер мектеп бағдарламасынан түбегейлі орын алса, көне мәдениетіміздің рухын асқақтатып, жас ұрпақ санасына сіңіруде үлкен рөл атқарар деген ойдамын.
Ғылыми жұмыстың зерттеу кезеңдері:
Көне түркі ескерткіштері — әлемдік мәдениеттің байлығы, елдік пен ерліктің ерекше ескерткіштері, жазба мәдениеттің бастау бұлағы.
Ғылыми жұмыстың зерттеу әдісі:
Көне түркі ескерткіштеріндегі жазу мазмұнының негізгі арқауы – атамекенге, туған елге деген шексіз сүйіспеншілік туын көтеру.
Ғылыми жұмыстың зерттеу жаңалығы:
Көне түркі ескерткіштеріндегі сөздердің байланысу түрлерінің зерттелу тарихын жүйелі баяндап, оның әлем тарихындағы маңызы терең талданған.
Ғылыми жұмыстың теориялық, практикалық маңызы:
Көне түркі ескерткішінің мазмұндық мәнін ашу, зерттеу жұмыстарына сүйене отырып, ондағы сөздердің байланысу түрлерін мысалдар арқылы дәлелдеу.
Ғылыми жұмыстың құрылымы:
Жұмыс мақсатына сай құрылған кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында қосымшалар, пайдаланылған әдебиеттер берілген.
І тарау
Көне түркі ескерткіштері
Тарихты білу, оның бастау алар кезеңдеріне үңілу, бүгінгі күнге қажетін табуға ұмтылу – барлық халықтарға тән дәстүр. Қазақ тілі ғайыптан пайда болған жоқ және оқшау жаратылған тіл емес. Оның шыққан ата-тегі бар. Қазақ тілі түркі тілі деп аталатын алып бәйтеректің аса бір ірі тармағына жатады. VІ-VІІІ ғасырларда біз бүгінде дүние жүзінде түркілерден тараған қырықтан астам ұлт болса, солардың барлығын бір ғана атаумен «түркілер» деп атаған. Сол кезде бабаларымыз Түркі қағанатын құрған. Түркі этнонимі қытай жылнамаларында 542 жылдан белгілі. Ал түркілердің мемлекеттік дәрежеге көтерілуі 552 жылдан басталады. Түрік қағанаты Солтүстік Кавказ бен Қара теңіздің солтүстік жағалауына дейін үстемдік етті. VІ ғасырдың жартысындағы Түрік қағанатының билігі Азияның біраз аймағын қамтыды. Түрік қағанатының негізгі құрамы түрік тілдес халықтар болды. Олардың ішінде қырғыз, оғыз, ұйғыр, дулу, үйсін т.б. тайпалар болды. Қағанатты Бумын қаған биледі. Одан кейін Істемі қаған биледі. Қағанат бірде әлсіреп, бірде күшейіп отырған. Бір күшейген тұсы – Елтеріс атанған Құтлығ қағанның екі ұлы жас болғандықтан, билікті інісі Қапаған өз қолына алады. Ол әуелде елін, жерін кеңейтіп, күшті хан болады, бірақ көп кешікпей ешкімді елемейтін, қарсы келгендерді аяусыз жазалайтын қатыгез қағанға айналады. Соның салдарынан тайпалар бірінен соң бірі бұл қағанаттан бөлініп, табғаштардың қол астына кіріп жатады.
Қапаған бір көтерілістен қайтып келе жатқанда қаза табады. Ел билеу ісі Білге қағанға қалады. Білге қаған түркі мемлекетінің күш-қуатын нығайтуда көп жұмыс атқарады. Білге қаған былай дейді: «Түркі елінің аты, заты жоқ болып жоғалмасын деп, өзімді тәңірі есіркеп таққа отырғызды. Таққа отырғанда, ел-жұрттың халі әлсіз еді, асар асы жоқ, киер тоны жоқ, аянышты мүшкіл елдің қағаны болдым. Інім Күлтегінмен бірге сөзге, іске бекіндік. Хан иеміз ата-бабамыз билік орнатқан ел-жұрттың аты, сұсы жойылмасын деп түркі елі үшін түнде ұйықтай алмадым, күндіз отыра алмадым, інім Күлтегінмен бірге елі шад қосылып, өліп-талып арпалыстық, жиғанымызша жиып, елдің бірлігі, берекесін от-су қылмадық»[1,27].
Әлемдегі өзге халықтар сияқты, түркі халықтарының да –өзіне тән қалыптасу, даму тарихы бар. Ешбір тайпа, халық және ұлт тарихсыз болмайтыны белгілі. Әрбір халық ұлт болып қалыптасу үшін талай тарихи кезеңдерді басынан өткізеді.
Түркі тайпалары халық ретінде біздің дәуіріміздің VІ ғасырында дүние жүзіне белгілі бола бастады. Түркі тайпалары туралы құнды деректерді, әсіресе, Батыс Еуропадағы Византия материалдарынан көбірек кездестіруге болады. Сонымен бірге түркі халықтары жөніндегі қыруар мәліметтерді біз сол түркі тайпаларының өшпес мұрасы – өздері жасаған жазба нұсқалар арқылы да біле аламыз. Мұндай жазба нұсқалар түркі халықтары үшін баға жетпес тарихи және мәдени ескерткіш болып табылады.
Түркі халықтарының тарихи мұралары тарих, мәдениет және тіл тұрғысынан алғанда аса құнды қазына екенін бағалай білу, таныту – кезек күттірмейтін негізгі міндеттердің бірі. Біз көне түркі жазба нұсқаларынан тасқа қашалған мынадай сөздерді кездестіреміз:
Бұны көрү білің! Түрк бүдүн бүдүн аты йоқ болу бармыс ерті өлтечі ерті. Ічре ашсыз, ташра тонсыз йабызйаблық будунта мен өзүм қаған олуртым. Іл йеме іл болты, йеме болты.
Мұны көре білің(дер)! Түркі халқы аты жоқ бола бастаған еді. өлімші (болған) еді. Іші ассыз, сырты киімсіз нашар халыққа менің өзім қаған (болып) отырдым. Ел еңді ел болды, халық енді халық болды.[2,73]
(Ескерткіштен үзінді)
«Түркі бектері мен халқы, мұны естіңдер! Қандай сөздерім бар болса, соларды мәңгі тасқа жаздырдым. Оларды көріңдер, ұғыңдар».
Бұл арнау сөздер түркі халықтарының кейінгі ұрпақтарына арналған.
Мұндай тасқа қашалған ескерткіштер туралы жазылған деректер аз емес.
Түркі тілдерін зерттейтін әдебиеттерде «Орхон-Енисей жазулары» руника жазуы деп те аталады. Руна – ежелгі гот тайпасының құпия деген сөзіінен алынған. Өйткені бір кездері Орхон, Енисей өзендері бойынан табылған таңба жазудың қай тілде екені оқылмай, көпке дейін құпия болып келген.
Көне түркі жазу нұсқалары сонау І Петрдің тұсынан бері белгілі болса да, оларды ешкім зерттеп, сырын ашпаған.
1889 жылы фин ғалымдары Енисей өзені бойынан табылған тастағы белгісіз жазулардың атласын жариялайды. Сол жылы орыстың География қоғамы Моңғолияға арнайы ғылыми экспедиция ұйымдастырады. Көрнекті орыс ғалымы Н.М.Ядринцев осы сапарында Орхон өзені бойынан бірнеше жазуы бар бірнеше тасты кездестіреді.
1889 жылы көрнекті орыс ғалымы В.В.Радлов Орхон-Енисей өзендерінің бойынан табылған таңба жазуы бар тастарды өзі барып, тексеріп қайтады. «Солтүстік Моңғолияда VІІІ ғасырға қатысты жазба ескерткіштердің бар екендігі ғылым соншалықты қажет, Орхон өзені бассейніндегі ескерткіштерді тереңірек зерттеу үшін өте қажет. Сондықтан Императорлық Ғылым академиясы ғылыми экспедиция ұйымдастыруы қажет деп есептелінеді»[3,96].
Осы екі экспедициядан кейін Моңғолиядан табылған жазулардың атласы жарияланады.
Сөйтіп, Орхон, Енисей өзендері бойынан табылған құпия жазулар біртіндеп дүние жүзі оқымыстыларына белгілі бола бастайды.
1893 жылы Дания елінің ғалымы В. Томсен тұңғыш рет ескі түркі (орхон-енисей) жазуларының оқылу кілтін тауып, оның сырын ашуға мүмкіндік туғызды. «Он пытался самым детальным образом сначала изучить соотношения одних букв с другими. Для В.Томсена при этом выяснилось, что неоторые буквы могут быть в близком соседстве с рядом других букв, другие же нет. Это привело Томсене к мысли о делении букв на два класса по числу звуков переднего ряда. А все это вело мысль к строю тюркских языков. И, наконец, 25 ноября 1893 года ему удалось уже найти полный ключ к своему этих до этого неизвестных надписей с берегов Енисея и Орхона»[8,68].
В.В.Радлов бірінші болып, Орхон, Енисей өзендері бойынан табылған үлкен-үлкен ескерткіштердің аудармасын жасап, жұртшылыққа таныстырды.
Даңқты түрколог С.Е.Малов та өзінің ғылыми еңбектерінің көбін осы көне түрік жазу нұсқаларының сырын ашуға арнады.
Орхон Енисей өзендері бойынан табылған ескерткіштер – VІ-VІІІ ғасырлардағы түркі тайпаларының сол кездегі қоғамдық құрылысы, күн көрісі, мәдениеті мен тілі жөнінде мол деректер беретін құнды материалдар.
Орхон-енисей ескерткіштері жұртшылыққа ХVІІ ғасырдың екінші жартысынан бастап белгілі болса да, ХІХ ғасырдың соңына дейін олармен ешкім арнайы шұғылданбады. Жазба ескерткіштері сол құпия қалпында қала берді. Оларды ешкім арнайы зерттемегендіктен, тастағы жазулар жөнінде ғалымдар арасында әр түрлі пікірлер мен теріс болжамдар да айтылып жүрді.
Бұл белгісіз жазуға алғаш көңіл бөліп, оның сырын ашуға әрекет жасаған шетел ғалымдарынан Т.Байер 1729 жылы мұны ескі кельт жазуы болар деп жорамалдады. А.С.Паллас 1793 жылы көне готтар жазуы деп ұйғарды. 1818 жылы орвыс ғалымы Г.Спасский бұл жазуларды алғаш қалмақ және моңғол жазуы деп ұйғарып, моңғолдар мен қалмақтар бұрын ұйғырлар арқылы соғды жазуын қабылдағанын да ескермеді. Кейінгі бір еңбегінде (1857 жылы) бұл жазуларды славьян жазуларына жатқызып, тіпті қателесті. Сол дәуірдегі көрнекті ғалымдардың бірі А.Ремозе 1822 жылы құпия жазуларды индогот ұрпақтарының жазуы болуы мүмкін деген жорамал жасады. М.А.Кастрен ерте кездегі фин жазуы деп есептеді. Ю.Клапрот 1824 жылы оны грек жазуының негізі деп қарады.
Жазуларға көбірек мән берген В.Томсен, В.Радлов,П.Мелорианский т.б. оны ескі қырғыз жазуы деп есептесе (ХІХ ғасырдың аяғы), 1933 жылы Г.Ксенофонтов бұл жазуларды якут тіліне қатысты қарады.
Қалай болған күнде де, белгісіз болып келген құпия жазулардың оқылу кілтін тауып, олардың қай халықтікі екендігін анықтау керек болды.
Ескерткіштердегі жазуды оқу, талдау Дания елінің ғалымы В.Томсеннің үлесіне тиді. Көне түркі жазуларына кезінде мән берген Г. Спасский мен В.Р.Розеннің «Келешекте Сібір ескі жазуларының өз Шампольені (ескі грек жазуының оқылу кілтін тапқан ғалым) болуы мүмкін» және оның «күні бүгінге дейін құпия болып келген жазулардың сыры ашылмай ХХ ғасырға өтеді дегенге сенбеймін деген қағидалары жүзеге асты[6,49].
В.Томсен өз заманындағы білгір фонотисьтердің бірі. Ол кісі түрколог емес еді. Сонда да бұл дәуірге дейін құпия болып келген жазуларға ерекше мән берді. Томсен, ең алдымен, ескерткіштердегі таңбаларға назар аударды: таңбалардың бір-бірімен қатар келу және келмеу ерекшеліктерін байқады. Жазуда жуан және жіңішке дыбыстардың барлығын, ол түркі тілдеріндегі үндестік заңына қатысты екендігін жете түсінді. Бұдан кейін ғалым жазудың солдан оңға қарай емес, оңнан солға қарай оқылатындығын ажыратты. Енді ескерткіштерді қанша таңба барлығын анықтады. Орхон ескерткіштерінде – 38, ал енисей ескерткіштерінде 150-ден аса таңба бар екенін айқындады.
Күлтегін және Білге қаған ескерткіштерінен дейтін сөздерді бөліп алып оларды қытай тілдеріндегі түрлерімен салыстырып, олардың теңрі (көк, аспан), Күлтегін бектің аты, білге (білгіш, дана) деген сияқты түркі сөздері екенін оқып білді. В. Томсен осыдан кейін Күлтегін және Білге қаған ескерткіштеріндегі сөздерді түгелімен оқып шығады.
Сөйтіп, 1893 жылғы желтоқсан айының 15-і күні Дания королінің ғылыми мәжілісінде бұл дәуірге дейін құпия болып келген жазудың оқылу кілтін тауып, ол түүркі халықтарының жазуы екендігін дүние жүзі ғалымдары алдында дәлелдеді. Мұның өзі түркология ғылымына қосылған жаңа зор үлес болып есептелді. Сол дәуірдегі көптеген ғалымдар В.Томсеннің бұл еңбегін жоғары бағалады.
Бұдан соң, көп ұзамай В.Радлов бірқатар ескерткіштерді өзінше бұл игілікті дәстүрді одан әрі жалғастырды. Жазба ескерткіштер кейін көптеген ізденімпаз ғалымдардың зерттеу обьектісіне айналды.
Ескерткіштердің түрлері туралы қысқаша мәлімет
Көне түркі жазба ескерткіштері түркологиялық әдебиеттерде негізінен үш топқа бөлінеді. Олар:
- Енисей ескерткіштері. Бұған Енисей өзенінің жоғарғы сағасы мен Тува Якутия Моңғолия жерлерінен табылған көптеген ескерткіштер жатады. Енисей ескерткіштерін зерттеуде В.В.Радлов, С.Е.Малов, Х.Н.Оркун, С.В.Кислев, И.А.Батманов т.б. көп еңбек сіңірді.
- Талас ескерткіштері. Талас ескерткіштерінің табылуы (1896-1898 жылдары, бұрынғы Әулиеата) қазіргі Жамбыл уезінің әкімі, Талас жазуларын табушылардың бірі – В.А.Каллаурдың есіміне байланысты. Талас ескерткіштерінің саны қазір 10-нан асты. Талас ескерткіштерін тауып, аудармаларын жасап, жариялауда Г.Гейкель, В.Радлов, П.Мелиоранский, С.Малов, Ю.Немет, Х.Оркун, С.Киселев, И.Батманов және Л.Кызласов, т.б. шұғылданды.
- Орхон ескерткіштері. Бұған VІІ ғасырдың соңы мен VІІІ ғасырдың бас кезіндегі Құтлығ қаған, Білге қаған, Күлтегін, Тоныкөк, Күлі-чор сияқты ірі ескерткіштер мен он шақты майда ескерткіштер жатады. Орхон ескерткіштерін зерттеуге көптеген ғалымдар ат салысты[7,84].
ІІ тарау
Көне түркі ескерткіштеріндегі сөздердің байланысу түрлері
Синтаксис – грамматиканың негізгі саласының бірі. Мұнда сөздердің бір-бірімен тіркесу жолдары, сөйлемдердің түрлері және сөйлем мүшелері зерттеледі.
Қай тілдің болса да синтаксистік құрылысы – сөз тіркесі мен сөйлем.
Адам баласы бір-бірімен түсінісіп, пікір алысу үшін, қарым-қатынас жасау үшін сөйлейді. Өз ойын бір сөзбен немесе бірнеше сөздің тіркесімен жеткізеді. Ойды білдіретін сөйлемдегі сөздер бір-бірімен синтаксистік қарым-қатынасқа байланысқа түседі.
Адамзаттың ойын білдіру үшін жұмсалатын тілдің ең қажетті саласы – сөйлем. Сөйлем белгілі бір ойды білдіретін бір немесе бірнеше сөз тіркесінен құралады.
ҮІ-ҮІІІ ғасырдағы түркі тайпалары ескерткіштерінің тілінде сөйлемнің көптеген түрлері кездеседі. Олар мағынасына және айтылу ерекшеліктеріне қарай алдымен хабарлы, сұраулы және лепті сөйлемдер болып бөлінеді.
Ескерткіштер тілінде сұрау не бұйыру мағынасында болмай, жай хабарлау түрінде айтылатын хабарлы сөйлемдер кездеседі:
Артқы кучлуг қырқ аз қаған йағымыз болты – Артқы күшті қырық аз қағаны біздің жауымыз болды.
Екінті күн келті –
екінші күні келді.
Турк будун алқынты – түркі халқы әлсіреді, алқынды[7,59].
Ескерткіштер тіілнде кездесетін хабарлы сөйлемдердің мазмұны біркелкі бола бермейді. Олардың мәні сөйлемдегі сөздердің, сөйлем мүшелерінің, оның ішінде баяндауыштардың мағыналық және тұлғалық ерекшеліктеріне сәйкес келетін болғандықтан, хабарлы сөйлемдер кейде болымды, кейде болымсыз болып келе береді:
Қапаған қаған тун удыматы – қапаған қаған түн…ұйықтамады
Кунтуз олурматы – күндіз отырмады
Он оқ беглері будуны қоп келті – Он оқ бектері, халқы көп келді[7,86].
Ескерткіштер тілінде сұраулы сөйлемдер де кездеседі. Олар сұрау есімдіктері, не сұраулық шылау арқылы жасалады: Не буңы бар? – Не мұңы бар?
Неке тезерміз? – Неге қашамыз?
Бен саңа не айайын? – Мен саған не айтайын?
Қаған му? – Қағанды му?[7,91]
Мұнда келтірілген алдыңғы үш сөйлем сұрау есімдіктері арқылы жасалса, кейінгі бір сөйлем сұраулық шылау ма арқылы жасалып тұр.
Текстерде кездесетін сұраулы сөйлемдер әдетте көтеріңкі дауыспен айтылады.
Орхон-енисей жазба нұсқалары тілінде көңіл-күйі мен сезімге байланысты қуану, ренжу, таңдану, бұйыру мәнінде айтылатын лепті сөйлемдер де кездеседі. Текстерде олар төмендегідей:
Көңлунче удыз – көңіліңше жүргіз.
Аны біл! – Оны біл!
Бу су елт – бұл әскерді апар!
Турк сір будун йерінте іді йорымазун! – Түркі халқы жерінде ие етуші (әкім) болмысын!
Сіз ташықың! – Сендер жиналыңдар!
Чикіг ташықыр! – Чиктерді жинаңдар![11,28]
Лепті сөйлемдер қазіргі тіліміздегідей көтеріңкі дауыспен айтылады.
Ескерткіштер тіліндегі сөйлем ішінде кездесетін сөздер белгілі бір тәртіп бойынша өзара мағыналық және тұлғалық жақтарынан бір-бірімен байланысып келеді. Олар белгілі сөз тіркестерін жасайды. Бірақ сөз тіркестерінің құрамында кездесетін сөздер әр уақытта тең дәрежеде байланыспайды, бірі екіншісіне бағынып байланысады. Осыған орай олар не салаласа, не сабақтаса тіркеседі.
Салалас тіркес. Сөздердің бір-бірімен салаласа тіркесуі ерте замандарда-ақ пайда болған. Мәселен, мына сөйлемдердің құрамындағы сөздердің тіркесіне назар аударыңдар.
Бу учегу қабысар – Бұл үшеуі бірігер.
Турк будун өлті, алқынты, йоқ болты – Түркі халқы өлді, әлсіреді, жоқ болды[11,36].
Сабақтас тіркес. Ескерткіштер тілінде ерекше мән берілетін тіркестердің бірі – сөздердің өзара сабақтаса тіркесуі. Осыған қарай сөздердің бірі бағыныңқы сөз және екіншісі басыңқы сөз болып тұрады.
Сабақтаса байланысқан тіркестердің құрамындағы сөздердің байланысу тәсілдері мен түрлері негізінен қазіргі замандағы түркі тілдеріндегі тіркестерге ұқсас болып келеді.
Ескерткіштер тіліндегі сөздер өзара тіркескенде, олар бір-бірімен түрлі тәсілдер арқылы байланысады. Олардың түрлері төмендегідей:
- Септік жалғаулар арқылы байланысады:
Бенің будуным антра ерур – Менің халқым сонде болады.
Талуйқа кічіг тегмедім – Теңізге кішкене (сәл) жетпедім.
Өрпенде суңушдім, сусін саенчдым – Өрпенде соғыстым, әскерін шаныштым.
- Тәуелдік жалғаулар арқылы байланысады:
Бенің будуным – Менің халқым.
Екі улугі –екі бөлегі
Қаған інісі – қаған інісі
- Жіктік жалғаулар арқылы байланысады:
Арық оқсен – аш оқтайсың
Қырқ аз оғлы мен – қырық аз ұлымын
- Көптік жалғауы арқылы байланысады:
Он оқ беглері, будуны қоп келті – Он оқ бектері, халқы көп келді
- Шылаулар арқылы байланысады:
Чік будун қырқ аз бірле йағы болты – Чік халқы қырық азбен бірге жау болды.
Темір қапығ тегі іртіміз – Темір қақпаға дейін қудық.
- Сөздердің орын тәртібі арқылы байланысады:
Ебін, барқын… – Үйін, жайын жойдым.
Кейде сөздердің арасындағы мағыналық байланыс интонация (дауыс ырғағы) арқылы да жүзеге асады:
Улығы – шад ерті – Үлкені – шад еді[9,77].
Ескерткіштердегі сөздердің байланысу түрлері көбіне қазіргі түркі тілдеріндегі сияқты. Бірақ бұдан сөз тіркестерінің түрлері барлық түркі тілдерінде бірдей деген ұғым тумау керек. Сан жағынан бірінде көп, бірінде аз болып келеді. Мысалы, қазақ тілінде сөздердің байланысу түрлері беске бөлінеді. Бұл түрлер ескерткіштер тілінде де кездеседі. Осыған орай, ескерткіш тіліндегі фактілерге сүйене отырып, сөздердің байланысу түрлерін шарты түрде беске бөліп қарауға болады. Олар мыналар: қиысу, меңгеру, матасу, қабысу және жанасу.
1. Қиысу. Қиысу – бастауыш пен баяндауыштың арасында болатын байланыс. Қиысуда бастауыш қандай тұлғада тұрса, баяндауыш та сол тұлғада тұрады: Біз қорқмадымыз – Біз қорықпадық.
Он оқ беглері, будуны қоп келті – Он оқ бектері, халқы көп келді.
Қырқ аз оғлы мен – Қырық аз ұлымын[9,84].
- Меңгеру. Ескерткіштерде өте жиі қолданылатын сөз тіркестерінің бірі – меңгеру. Меңгеру негізінде баяндауыш пен толықтауыш арасында болатын байланыс. Дәлірек айтқанда, сөйлем мүшесі жағынан меңгеріп тұратын сөз баяндауыш болады да, меңгерілуші сөз тура не жанама толықтауыш болады. Меңгеруде бағыныңқы мүшенің белгілі бір септік жалғауында тұруы шарт.
Меңгеріле байланысатын етістікті сөз тіркестері бағыныңқы сөздің тұлғасына қарай төмендегідей болады:
- Табыс жалғаулы сөз тіркесі.
Табыс септіктегі сөздер сабақты етістіктермен тікелей байланысты болып келеді:
Менің сабымын сымады – Менің сөзімді бұзбады.
Бу сабымен едгуту есіді – Бұл сөзімді жақсы тыңда![9,65]
Табыс жалғаулы сөздер ашық түрде де, жасырын түрде де айтыла береді.
Ескерткіштер тілінде табыс септіктің ашық түрі төмендегідей жерлерде кездеседі:
а) Табыс септіктегі сөзбен тіркескен етістік арқылы көрінетін істің, қимылдың обьектісі нақты, белгілі затты білдірсе, бұл табыс септіктің ашық түрі болады:
Төрт булунығ қысмыс – Төрт бұрышты қысты[9,78].
ә) Тәуелді жалғаулы сөздер әр уақытта табыс септіктің ашық түрінде қолданылады:
Сусін буздым, ілін алта алтым – Әскерін жойдым, елін сонда жауладым[9,79].
б) Табыс септікте тұрған сөз бен етістіктің арасында басқа сөз айтылса, бұл табыс септіктің ашық түрі болады:
Қырқ аз будунығ уда басдым – Қырық аз халықты ұйқыда бастым[9,85].
в) Есімдіктер де ашық түрде қолданылады.
- Жатыс жалғаулы сөз тіркесі:
Ілте буң йоқ – Елде қайғы жоқ.
Турк есір йерінте бод қалматы – Еркінен айрылған түркі жерінде ештеңе қалмады[6,54].
- Шығыс жалғаулы сөз тіркесі.
Ескерткіштер тілінде шығыс септікте кездесетін сөздер басқа сертіктерге қарағанда аз. Мысалы:
Оғузтандан көріг келті – Оғыздан хабаршы келді[6,58].
Текстерде шығыс септік орнына жатыс септіктің жиі қолданылатындығы байқалады:
Қырқызда йантымыз – Қырғыздан қайттық.
Тургеш қағанта көруг келті – Түргеш қағаннан хабаршы келді.
4) Көмектес жалғаулы сөз тіркесі.
Көзун көрмедук, қулақын есітмедук – Көзімен көрмеген, құлағын естімеген.
Суңігін ачдымыз – Сүңгімен аштық[6,75].
Шылау сөзді тіркестер.
Анта кісре теңрі біліг бертук учун – Содан соң тәңірі білік бергені үшін.
Іл йеме іл болты, будун йеме будун болты – Ел және ел болды, халық және халық болды[6,84].
Табыс септіктің жасырын түрінің қолдануында өзіндік ерекшеліктері және олардың сөйлем ішінде белгілі орны болады., әсіресе, өзі меңгерілетін етістіктің дәл алдында араға сөз салмай тіркеседі.
Табыс септіктің жасырын түрде келуі ескерткіштер тілінде жиі кездеседі. Тек орхон-енисей ескерткіштерінің өзінде қырыққа тарта табыс септіктің жасырын түрі бар. Мысалы:
Беңгу таш тоқытдым – Мәңгі тас (ескерткіш) орнаттым.
Табыс септіктегі сөздер сөйлем ішінде толықтауыш қызметін атқарады.
5) Барыс жалғаулы сөз тіркесі:
Темір қапығқа тегі суледіміз – Темір қақпаға дейін соғыстық.
Турк будун табғашқа йана ічікді – Түркі халқы табғашқа қайта бағынды[7,95].
Жоғарыдағы мысалдарға қарағанда, меңгеру — өте ерте заманнан келе жатқан және ескерткіштер тілінде жиі қолданылатын құбылыстардың бірі екен.
3. Матасу. Ескерткіштер тіліндегі сөздер байланысының бір түрі – матасу. Мұнда ілік септіктегі сөз бен тәуелді жалғаулы сөз өзара байланысады. Бірақ ілік септіктегі сөз бен тәуелді жалғаулы сөздің байланысу тәсілдері біркелкі емес, әр түрлі. Мысалы:
Он оқ будуны емгек көрті – Он оқ халқы бейнет (қиындық) көрді.
Будун боғзы тоқ ерті – халық тамағы тоқ еді.
Семіз буқалы арқада – Семіз бұқалы артта.
Йағычысы білге ерті – Қолбасшысы білгіш еді.
Ұлығы шад ерті – Ұлығы уәзір еді[9,75].
Текстерде келтірілген мысалдардағы ілік септіке тұрған сөздер негізінде анықтауыш мүше болады. Олар әр түрлі мәндегі қарым-қатынастарды білдіреді.
4. Қабысу. Ескерткіштердегі сөздер бір-бірімен ешбір жалғаусыз қатар тұрып та байланысады. Қабыса байланысқанда сөздер тек орын тәртібі арқылы тіркеседі. Қабыса байланысатын сөз тіркестерінің құрамы мына төмендегідей:
Зат есімді тіркестер:
Турк будун – түркі халқы
Ілтеріс (Елтеріс) қаған (кісі аты)
Темір қапығ – темір қақпа (жер аты)
Інел қаған – Інел қаған
Бұл келтірілген тіркестер екі сөзден құралып, ешбір жалғаусыз өзара мағыналық байланыста тұр. Мұндай тіркестер кейде екі сөзден құралса, кейде үш не одан да көп сөзден құрала береді.
Сын есімді сөз тіркестері. Көптеген сын есімдер ескерткіштерде зат есімдермен қатар келу арқылы өзара қабыса байланысады. Олар мынадый:
Сарығ алттун – сары алтын
Өруң кумуш (кумус) – ақ түсті күміс
Кічіг атлығ – кіші аты
Беңгу таш – мәңгі тас (ескерткіш)
келтірілген мысалдағы сөз тіркестерінің алдыңғы сыңары – сын есім. Олар өздерінен кейінгі зат есімдерге мағыналық жағынан қатысты болып, сөз тіркесін жасап тұр. Ескерткіштер тілінде мұндай тіркестер өте жиі қолданылады.
Сан есімді сөз тіркестері. Сан есімдер де сын есімдер сияқты зат есімдермен өзара тіркесу арқылы қабыса байланысады. Мысалы:
Йегірмі йаш – жиырма жас
Екінті суңуш (суңус) – екінші соғыс (ұрыс)
Бес (беш) тумен – бес түмен (он мың)
Елігче – елудей, елу шамалы
Есімдікті сөз тіркестері. Ескерткіштерде бірсыпыра есімдіктер зат есімдерден тіркесіп келіп, қабыса байланысады:
Бунча барқ – мұнша барақ (үй, жай)
Бу бедіз – бұл (бұ) өрнек (ою, мүйіз)
Ол кун – ол күн, сол күн
Ол йер (йір) – ол жер, сол жер
Есімшелері сөз тіркестері. Ескерткіштерді есімшелердең зат есімдермен қабыса байланысатыны байқалады:
Қағанладуқ қағанын ышқыну ідміс – Қағанданған қанын әлсіретіп жіберді.
Мағы қорған қышладуқта – Мағы қорғанды қыстағанда.
Бардуқ йерте – Барған жерде.
Істемі қаған олурмыш – Істемі қаған отырған.
Етістікті сөз тіркестері. Ескерткіштерде жоғарыда көрсетілген тіркестермен қатар етістікті сөз тіркестері де кездеседі:
Өртче қызып келті — Өрттей қызып келді.
Бұны көре білің – Мұны көріп білің
Қаған йелу көр – Қаған желе (жорта) көр
Аны іртіміз – Біз оны қудық[11,85].
- Жанасу. Мұнда пысықтауыштар етістіктен болған баяндауыштармен ешбір орын талғамай өзара байланысады. Жанасу – пысықтауыш пен баяндауыш арасында болатын байланыс. Жанаса байланысқан сөздердің сөйлемдегі орны ерікті, олар сөйлемнің басында, ортасында, ал поэзияда сөз соңында да келе береді:
Ебгеру тусейн – Үйге қарай қайтайын
Өртече қызып келті – Өрттей болып қызып келді.
Кічіг тегмедім – Кішкене (аз) жетпедім
Қары болтым – Өзім қары (кәрі) болдым (қартайдым)[11,92].
Қорытынды
Көне түркі руникалық мәдениетінің біздің заманымызға дейін сақталып жеткен тас үстіндегі жазулармен бірге пайда болған ғана емес, сонымен бірге біздің дәуіріміздің алғашқы ғасырларында қалыптасқан айрықша да бірегей дүниетанымдық құбылыс ретінде қарастыруға болады.
Иә, жоғымызды түгендеп, барымызды толықтырып жатқан, тәуелсіз елдің көк байрағы желбіреп жатқан тұста 2001 жылы 18 мамырда Қазақстан Республикасы атты тәуелсіз мемлекеттің елордасында қазақ деген халықтың ғана емес, бүкіл түркі дүниесінің тарихында өзіндік орнын ойып тұрып алатын орасан оқиға болды. Осы күні түркі заманының ұлы ескерткіші – Күлтегін жазуының ғылыми көшірмесі, оның заңды мұрагері, қазақ елінің жер кіндігіне әкеліп орнатылды. Сонау Моңғолия сахарасында жер мен күнге қақталып, талай зобалаңдарға кезігіп, енді нағыз отанына үш жүз жылдан кейін оралып отырған Күлтегін баһадүрдің, елін-жерін қорғай білген қағанның құлпытасы елімізде қоныс тебуі – ұлы оқиға, тарихқа жасалған көп қиястықты жөнге салған құбылыс. Енді кім де болса қазақ халқының тарихы алыста, сыры тереңде жатқанын ұғар, түсінер. Шынында да, көне түркі жазба ескерткішінің әлеуметтік-тарихи мағынасы сол – түркі елі көшбасшыларының халық пен ата-жұртқа деген терең сүйіспеншілігі өзек болатын темірдей ерік-жігері. Елбасы Назарбаев: «Біздің еліміздің халықтары ұлы ата-бабаларымызды әбден орынды мақтаныш етуге құқықты, ал Бумын, Естемі, Білге қаған, Күлтегін сынды алғашқы қағандардаң есімдері ежелгі ерте заманының өзге ұлы әскери қолбасшыларының және мемлекет қайраткерлерінің есімдерімен әбден қатар тұра алады»,-деп асқақ рухты, елін, туған жерін сақтап қалуға тырысқан, мемлекет болуға ұмтылған тұлғалардың елдік пен ерлік істеріне жоғара баға береді.
Көне ескерткіштің қазақ халқы үшін тағы бір маңызы – ата түркінің бір жармағы ретінде өзіміздің жазба мәдениетіміз сонау VI-VIII ғасырлардан бастау алғандығы біз үшін зор мақтаныш. өзім осы тақырыпты зерттеу кезінде байқағаным – ескерткіш тіліндегі сөздердің байланысу түрлері қазіргі қазақ тілінің заңдылықтарына ұқсастығы. Атап айтсақ, қазіргі қазақ тілінде сөздердің байланысу түрлерінің бес түрі де ескерткіш түрінде кездеседі.
Демек, түркі ата-бабаларымыз ұстанған жазуды төл жазуымыз деп санап, әр түрлі тектес халық, әр қазақ терең түсінетіндей дәрежеде санаса, мектеп бағдарламасынан түбегейлі орын алып, көне мәдени жәдігерлерін ұлығылау жұмыстары үзіліп қалмай, одан әрі жалғасын тапса деген ұсынысымды білдіруге толық құқылымын деп есептеймін.
Пайдаланылған әдебиеттер
- Қ. Өміралиев. «VІІІ-ХІІ ғасыр көне түркі әдеби ескерткіштер».
- М. Жолдасбеков. «Асыл арналар».
- Ғ. Айдаров. «Күлтегін ескерткіш».
- Ә, Қоңыратбаев, Т. Қоңыратбаев. «Көне мәдени жазбалары».
- И. Тасмағамбетов. «Елдік пен ерліктің ерекше ескерткіші». «Егеменді Қазақстан», 2001 жыл
- Н: Базылханұлы. «Орхон жазуы туралы жаңаша тұжырым».
- Орхон жазбалары. (Күлтегін, Тоныкөк). Алматы «Атлас», 2001 жыл
- Қазақстан балалар энциклопедиясы. «Ежелгі Қазақстан»
- Ә. Ибатов. «Түркі әліпбиі».
10. Интернет. «Күлтегін, Руникалық таңбалар».
11. Ғ. Айдаров. Орхон-енисей және көне ұйғыр жазба ескерткіштерінің тілі. «Рауан» баспасы. 1995 жыл