Кеңестік шығармалылық интеллигенцияның алғашқы өкілдерінің қызметі

Кеңестік шығармалылық интеллигенцияның алғашқы өкілдерінің қызметі туралы қазақша реферат

Қазан төңкерісі бұрынғы ұлттық интеллигенцияны жоққа шығарып, жаңа социалистік сипаттағы ұлттық интеллигенция құруды міндет етіп қойып, осы мақсатқа жету жолындағы қауырт іс-әрекеттерге көшті Қазақтың ақын жазушыларының бірен-сараны ғана Қазан революциясын құп көріп, негізгі бөлігі бұл төңкерісті қазақ халқына сырттан таңылған құбылыс деп қабылдады. Революция қарсаңыңда қазақтың шығармашылық интеллигенциясының басым көпшілігі ұлттық-демократиялық көзқарасты ұстанды. Төңкерістен кейін олар өз дүниетанымын бірден өзгерте алмады. Сондықтан 1917, 1918 жылдар ғана емес, 1925 жылы да «кеңестік» деп атауға лайықты қазақтың ақын-жазушылары әлі қалыптасып үлгермеген еді. Бұл кезеңде кеңестік ұлттық интеллигенцияның қалыптасуына қажетті қоғамдық негіз ж а салды.Қазақ тіліндегі кеңестік алғашқы республикалық газет — 1919 жылдың 17-ші желтоқсанында 1-ші саны жарық көрген «Ұшқын» газеті болды. Қазақ баспасөзінің қарашаңырағы бүгінгі «Егемен Казақстан» өзінің тарихын осы «Ұшқыннан» бастайды. 1920 жылы 13 қарашадан бастап газет «Еңбек туы», 1921 жылы 7 қарашада «Еңбекшіл қазақ» атымен шықгы. Ерекше атап өтілуге тиісті мәселе — газеттің бастауында тұрған адамдар туралы нақтылы деректердің тапшылығы. Газеттің 1919-1922 жылдары редакторлары мен шығарушылары жайында баспасөз тарихын зерттеуші ғалымдар — Қалижан Бекхожин, Саттар Имашев, Темірбек Қожакеев, Сағымбай Қозыбаев, Жарқынбек Бекболатов, т.б. әркім әр түрлі жазып жүр.

Соңғы уақытқа дейін «Ұшқынды» кім шығарды дегенде,»Казревком құрған Тәмимдер Сафиев бастаған редакциялық алқа (мүшелері Мерғали Ешмүхамбетов пен Әміржан Қаратаев)» деп жауап беріліп келді. Алайда, кейбір деректерге қарағанда (мысалы «Ана тілі», 1992, 7мамыр) «Ұшқынның» алғашқы редакторы — 1938 жылы саяси қуғында қаза тапқан Халел Есенбаев болған. Әртүрлі басылымдарда «Ұшқын» — «Еңбекшіл қазақтың» 1922 жылға дейінгі редакторлары немесе редакциялық алқасының мүшелері ретінде Бернияз Күлеев, Смағүл Сәдуақасов, Жүсіпбек Аймауытов, Сәкен Сейфуллин, Амаңғали Сегізбаев, Сәбит Мұқановтардың есімдері аталады. Дерек көздері нақты көрсетілмегендіктен бұл қаламгерлердің газетті шығаруға қашан, кім ретінде қанша уақыт қатысқандығын тексеріп-анықтау қиын. Бұл мағлұматтар газеттің толық емес тігінділерінде көрсетілген деректермен қайшылыққа келеді.

Мұрағаттық құжаттарда келтірілген мәліметтері де тексеруді кажет етеді. Біздіңше, Қазақстан Республикасы Президентінің мұрағаты қорында сақталған төмендегі екі құжат 1921 және 1922 жылдардағы газет редакциясының құрамын анықтауға көмектеседі.

1921   жылы 22 қазан күні РК(б)П Қазақ облкомы (Киробком) төралқасы материалдық жағдайдың қиындығынан шықпай тоқтап қалған «Еңбек туы» газетінің орнына «Еңбекшіл қазақ» атты газет шығарылсын, оның редакция алқасына Мұхтар Әуезов, Еркеғали Алдоңғаров, Әбдірахман Байділдин, Абдолла Асылбеков, Телжанов енгізілсін деген қаулы қабылдады. Көрсетілген дерек аталған бес адамның тек екеуінің ғана (Еркеғали Алдоңғаров пен Әбдірахман Байділдин) өмірбаянында расталады. 1926 жылдың 4 наурызында БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің үгіт-насихат бөлімінің кызметкері Әбдірахман Байділдин жазған ресми сипаттағы жазбасында «Еңбекшіл қазақ» газетінің 1921 жылдың 7 қарашасы мен 1922 жылдың тамызына дейін төрт адамнан тұратын — Мұхтар Әуезов, Абдолла Асылбеков, Еркеғали Алдоңғаров және Әбдірахман Байділдин — редакциялық алқасының шығарғандығы, 1922 жылдың тамыз айында газеттің жауапты редакторы болып Сәкен Сейфуллиннің тағайындалғаны айтылады. Бұл дерек Тұрсынбек Кәкішевтің кітаптарында расталады [44]. Редакциялық алқа түріндегі ұжымдық басқару газет өміріндегі жеке тұлғалардың атқарған қызметі туралы талас пікір тудырса, Сәкен Сейфуллиннен бастап (1922-1924) газетті басқарған журналистер — Молдағали Жолдыбаев (1924-1925), Смағұл Сәдуақасов (1925-1926), Тұрар Рысқұлов (1926), Ораз Жандасов (1926), Ораз Исаев (1926), Ғаббас Тоғжанов (1926-1932), Әйтіке Мусин (1932-1934), Ғабит Мүсірепов (1934-1936), Жанайдар Сәдуақасов, Жүсіпбек Арыстанов, Сақтаған Бәйішевтердің (1936-1941) газеттің жауапты редакторы болған күні мен айына дейін газеттің өзінен және мұрағаттық деректермен нақтыланды.

1924 жылдың 17 қаңтарында РК(б)П Қазақ обкомының басшы қызметкері Әбдірахман Байділдин Молдағали Жолдыбаевқа Кеңестер съезіне делегат болып Мәскеуге кеткен Сәкен Сейфуллиннің орнына «Еңбекшіл қазақ» газетінің редакторыміндетін уақытша атқаруды жүктеді. Сол жылғы 11 сәуірде РК(б)П Қазақ обкомының төралқасы Молдағали Жолдыбаевты «Еңбекшіл қазақтың» редакторы, ал Зарап Темірбеков пен Рақым Сүгіровты редакция алқасының мүшесі етіп бекітті. 1925 жылы 7 сәуірде Бейімбет Майлин БК(б)П Қазақ өлкекомының бюросының шешімімен «Еңбекшіл қазақ» газетінің редакциясына кызметке жіберілді .

Көрнекті қазақ журналисі Шәймерден Тоқжігітов 1922 жылы 23 ақпанда өз қолымен толтырған анкетасында Семейде басталған коғамдық және шығармашылық қызметін тізіп шыққан. Осы кісіге байланысты мұрағаттарда табылған құжаттар белгілі каламгердің еңбек жолының белестерін айқындай түсуге мүмкіндік береді. Шәймерден Тоқжігітов 1924 — 1925 жылдары РК(б)П Семей губкомының үгіт-насихат бөлімін басқарды әрі «Казақ тілі» газетінің редакторы қызметін атқарды. Казкрайкомның тапсырмасымен 1924 жылдың күзінде семейлік «Казақ тілі» газетінің қызметін арнайы тексерген Сәкен Сейфуллин газетінің саяси бағыты редакторлыққа Шәймерден Тоқжігітов келгеннен бері түзелді, оған дейін бұл газеттің таптық түғыры айқын болмай келген еді, газеттің дұрыс жолға қойылуына Семей губерниялық атқару комитетінің төрағасы Әбілқайыр Досов жолдастың газет редакциясының қызметін тікелей бақылауға алуының үлкен ықпалы болды деп жазды. Айта кету керек, Сәкен Сейфуллин оң бағасын берген Әбілқайыр Досовтың (1899 -1938) ұлттық баспасөз ісінің дамуына қосқан үлесінің айтарлықтай болғандығын айғақтайтын мұрағаттық деректер бірталай кездеседі. 1920ж. ол Омбыда шыққан «Кедей сөзі» газетінің редакторы да болды. 1925 жылдың 9 қаңтарындағы губкомның мәжілісінде ол калың ауыл бұқарасына арналған журнал шығару мәселесін көтерді. Губерния басшылығын құптатып, қажетті қаражат көздерін тауып, журналдың алғашқы сандарын шығарды. Журналдың редакторы болып Шаймерден Тоқжігітов, мүшелері — губерниялық халық ағарту бөлімінің меңгерушісі Сейдалин және каламгер Жантілеуов Қали бекітілді. Абайдың оншақты өлеңдерін алғаш жариялаған «Таң» журналы осылай дүниеге келген еді. БК(б)П Қазақ өлкекомының бюросы 1925 жылы 20 сәуірде Шәймерден Тоқжігітовты Ташкентке «Ақжол» газетінің редакторы етіп жіберу туралы шешім қабылдады. Шәймерден Тоқжігітов Семейден кеткен соң журналды ешкім корғап қала алмады. БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің бюросы 1925 жылы 2 маусымдағы отырысында Казкрайкомның ұйымдастыру бөлімінің меңгерушісі Н.И.Ежовтың (1936 -1938 жылдары КСРО ішкі істер халкомы болды) баяндамасы бойынша Таң» журналын жапты.

Қазақ публицистикасының (көсемсөзінің) өсіп-дамуы журналистика-ның қалыптасуымен тығыз байланысты болды. Ғалымдар кеңестік дәуірде жарыққа шыққан түңғыш публицистикалық кітап деп Абдолла Асылбековтың «Біздің де күніміз туды» (Орынбор, 1921) шығармасын бірауыздан атайды. Абдолла Асылбековтың ізін ала Сәкен Сейфуллин, Сәбит Мүқанов, Ерғали Алдоңғаров, Әбдірахман Айсарин, Молдағали Жолдыбаев, Аманғали Сегізбаев, Нағима Арықова, Сара Есова, Шәймерден Тоқжігітов, Хамза Жүсіпбеков сынды публицистер шықты. Жергілікті және орталық баспасөз бетінде өз орталықтарының өзекті мәселелерін көтерген қазақ публицистерінің қатары жыл өткен сайын арта түсті.

Жиырмасыншы ғасырдың басынан бастап, Ұлы Отан соғысына дейінгі жылдар қазақ журналистерінің сан және сапа жағынан қарыштап өскен кезеңі болды. Ғасыр басында «Айқап», «Қазақ» сынды ұлтжанды басылымдарды шығарған алғашқы журналшылдар Қазан төңкерісінен кейін жаңа сипаттағы басылымдардың шығуьіна көмектесті, тілшілердің жас ұрпағын әдеби шеберлікке баулыды. Олардың адал еңбегінің арқасында мерзімді баспасөздің ел өмірінде алатын орны өзгерді.

Қазақ тілінде «журналист» деген сөз әлі қолданбаған заманда газет-журналдардың авторлары «жазушы» делінді. «Тілші» деген термин қазақ тілінде жиырмасыншы жылдары қолданысқа еніп, бас кезінде «жазушы» терминімен қатар айтылып келді. «Жазушы дегеніміз екі түрлі, — деп жазды Сәбит Дөнентаев, — бірі — әрі оқулы, әрі газет-журнадың мәнісін білетін адамдар; екіншісі — көзі ашық қана, жазу танитын ел кісілері. Әуелдегілерге біз жаз, жазба деп еш нәрсе айта алмаймыз. Өйткені олар қолы тиіп, жазғысы келсе, біз айтпай-ақ жазар. … біз салғанда қолқаны елдегі жазу танитын ақсақалдар, жастарға саламыз». [45] деп елдегі оқығандарды, ауылдағы түрлі дарын иелерін ұлттық баспасөз жұмысына үн қосуға шақырды. «Жазушы», «тілші» терминдерімен қоса кейде «газетші» және «журналшы» (қазір «Ана тілі» газеті «журналист» деген сөздің қазақша баламасы ретінде қолданады) сөздері де пайдаланылады.

Арнаулы оқу орындары жоқ заманда тілші ретінде газет-журнал бетінде үлкенді-кішілі шығармашылық туындыларды жариялау — қазақ журналистерінің қалыптасуының басты жолы болды. Дарынды әрі белсенді авторлар газет редакцияларына қызметке алынып маман журналистерге айналды. Ұлттық журналистер БАҚ құралдарының төрт — бес түрінде өсіп жетілді: жергілікті (уездік, округтық, аудандық, губерниялық, облыстық) газеттерде; орталық яғни республикалық басылымдарда; салалық («Ауыл тілі», Наркомземнің «Колхоз», Түрксібтің «Теміржолшы» газеттері т.б.) БАҚ құралдарында; мекемелер мен оқу орындарының қабырға газеттері мен қолжазба журналдарында; радиожурналистика (жергілікті және республикалық радиотораптарда шығармашылық қызмет істеу арқылы).

Соғысқа дейінгі жылдар ұлттық баспасөздің қаулап өскен кезеңі болды. 1917 — 1919 жылдары қазақ журналистері «Сарыарқа» (Семей, 1917 — 1919),.— редакторлары: X. Ғаббасұлы, Имам Әлімбекұлы, Райымжан Мәрсекұлы; «Тіршілік» (Ақмола, 1917-1918), шығарушылары: Рақымжан Дүйсенбаев, Сәкен Сейфуллин, Абдолла Асылбеков, Бәкен Серікбаев; «Ұран» (Орда, 1917-1918) — Ғ. Мүсағалиев, «Бірлік туы» (Ташкент, 1917-1918) — Мұстафа Шоқай, Сұлтанбек Қожанов, Кайретдин Болғанбаев; «Жас азамат» (Омбы, Қызылжар, 1918-1919) — Қошке Кемеңгерұлы, Біләл Малдыбайұлы, т.б.; «Абай» журналы (Семей, 1918) — Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезов; «Дұрыстық жолы» (Орда, 1919) — Наркомнацтың Бөкей облыстық бөлімшесінің үні; «Ұшқын» (Орынбор, 1919-1920) — Қазақ ревкомының үні сияқты, т.б. басылымдар дүниеге келсе, 1920-1925 жылдары мұнан әлдеқайда көп газет-журналдар пайда болды: «Ақжол» (Ташкент, 1920-1925) — Сұлтанбек Қожанов, Міржақып Дулатов, Ғазымбек Бірімжанов жоне т.б.; «Бостандық туы» (Қызылжар, 1921-1928) — Сабыр Айтқожин, Әбдірахман Айсарин, Жақан Сыздықов, Мәжит Дәулетбаев, Сәбит Мүқанов, т.б.; «Жас Алаш» (Ташкент, 1921-1922) — Ғани Мұратбаев, Ілияс Жансүтіров, Сара Есова; «Өртең» (Орынбор, 1922) — Смағұл Сәдуақасов, Еркеғали Алдоңғаров, Әбдірахман Байділдин, т.б; «Жас қайрат» (Ташкент, 1922) —Ғани Мұратбаев, Сәдуақас Баймаханов, Әуелбек Қоңыратбаев, т.б.; «Шолпан» (Ташкент, 1922 — 1923), «Сана» (Ташкент, 1923 — 1924) -Халел Досмүхамедов, Мұхтар Әуезов, Мағжан Жұмабаев, Иса Тоқтыбаев, т.б.; «Темірқазық» (Мәскеу, 1923) РКФСР Ұлт істері халкоматының үні; «Ауыл» (Қостанай, 1923) — Мұхаметжан Сералин, Бейімбет Майлин, т.б.; «Таң» (Семей, 1924-1925) -Мұхтар Әуезов, Шәймерден Тоқжігітов; «Жаңа мектеп» (Қызылорда, 1925) — Казақ АКСР Халық ағарту халкоматының үні, т.б.

1921 жылы 22 наурызда Ташкент қаласында Ғани Мұратбаевтың редакторлығымен қазақ жастарына арналған түңғыш басылым — «Жас алаш» газетінің түңғыш саны жарық көрді. Алғашында Қазақстанның оңтүстігінде ғана (Түркістан АКСР-де) тараған осы газетті шығаруға Ғани Мұратбаев, Ілияс Жансүгіров, Сара Есова белсене араласты. «Жас алаш» 1922 жылдың тамыз айына дейін шығып тұрды. 1922 жылдың бірінші кыркүйегінен бастап «Жас алаштың» орнына «Жас қайрат» газеті шыға бастады (Ташкент). Бұл газетті шығарушылар Ерғали Алдоңғаров, Иса Тоқтыбаев, Өтебай Тұрманжанов болды. 1924 жылдан бастап ^мЖас қайрат» журнал болып шықты. Темірбек Қожакеев: «Газет кезінде де, журнал болып түрғанда да оған Ғани Мұратбаев тікелей басшылық етті» [46] деп әділін жазады. Сонымен бірге Ташкентте шыққан жастар басылымдарына «Ақжолдағы» зиялылардың үлкен көмегін ашып айтуымыз керек. Казақ автономиялық республикасындағы жастардың түңғыш басылымы — «Өртең» газетін (Орынбор, 1922 ж.) Ахмет Байтұрсынов, Смағүл Сәдуақасов, Ерғали Алдоңғаров, Әбдірахман Байділдин шығарды. «Өртең» газеті екі ай шығып тұрды.

Қазақтың жастар баспасөзін ұйымдастырушылардың ең көрнектісі Ғани Мұратбаев (1902 — 1925) болды. Ғани Мұратбаев аз ғана уақыт ішінде өзін үлкен қоғам қайраткері, талантты ұйымдастырушы, дарынды журналист, редактор, публицист, аудармашы ретінде танытып кетті. Газеттерге 1920 жылдан бастап жаза бастаған Сара Есова өзінің естелігінде: «Маған журналистика жұмысында өз күшінді сынап көр деп кеңес берген Ғани Мұратбаев болатын. Жастар өз ортасынан талантты публицистер кадрларын даярлау керектігі жайында ол өте қыза әңгімелеуші еді. Мен оның кеңесіне құлақ асып, 1922 жылдан бастап бүтіндей газет жұмысына ауыстым. Әуелі Жетісудан облыстық қазақ газеті Тілшіде» редактор, ал кейініректе «Әйел тендігі» журналына редактор болдым» [47] деп жазды.

Тамаша журналист Ерғали Алдоңғаровтың (1901-1930) бірталай қазақ басылымдарының бастауында түрғандығы белгілі. Соның бір айғағы —төменде келтірілетін құжат. 1923 жылы 17 казанда Қазақ КЖО-ның саяси-ағарту бөлімінің алқасында Е Алдоңғаров қазақ жастарына арналған журнал шығару туралы мәселе қойып, басшыларды «Жас қазақ» журналын шығаруға көндірді. Журналдың 5 адамнан түратын (Еркеғали Алдоңғаров, Смағүл Сәдуақасов, Алма Оразбаева, Иса Тоқтыбаев, Қазанғапов) редакциясы да осы күні бекітілді. «Жас қазақ» журналы 1923-1925 жылдары шығып тұрды. 1924 жылдың 8 ақпанында «Лениншіл жас» газетінің алғашқы саны жарық көрді. Газет редакторы Еркеғали Алдоңғарұлының жазған бас мақаласында жаңа басылымның мақсаты: «елдегі надан жастарды окуға шақыру» деп түсіндірілді.

Еркеғали Алдоңғаров 1925 жылы шыққан «Пионер» журналының да түңғыш редакторы болды. Осы журналдың алғашқы санында Шолпан Иманбаеваның өлеңдері жарияланды. Жастар баспасөзінде шыныққан Еркеғали Алдоңғаров «Еңбекші казақ» газетінің жауапты хатшысына дейін көтерілді. Еркеғали Алдоңғаров жас қаламгерлерге өнеге көрсетті, олардың шығармашылық жағынан төселуіне үлкен қамқор бола білді. «Менің дүниетану әліппемнің бетін ашқан, алғашқы сабақты берген аяулы Еркеғали Алдоңғаров еді» деп еске алады қазақ журналистикасының ардагері Ахмет Елшібеков.

1925 жылдың күзінде Мәскеуге келіп, Бүкілодақтық Коммунистік журналистика институтына (КИЖ) оқуға түскен Ілияс Жансүгіров қазақтың күнделікті басылымдары уақытында келіп жетпегендіктен, ұлттық баспасөзден қол үзіп қалғандай сезінді. Мүндай жағдайға төзгісі келмеген Ілияс Жансүгіров БК(б)П Қазақ өлкекомының үгіт-насихат бөліміне хат жолдап, Мәскеуде оқитын қазақ студенттеріне «Еңбекші қазақ», ^мЖас кайрат» және «Советская степь» газеттерін жіберіп тұруын сұрады (1925 жыл 28 қазан). Қазөлкеком АПО-сының меңгерушісі Ораз Жандосов аталған газеттердің бір данасын КИЖ студенттері Ілияс Жансүгіров пен Ықылас Ысқақовтың атына міндетті түрде жіберіп түруды міндеттеп редакцияларға нұсқау берді (1925 жылдың бесінші қарашасы) .

Сөз шеберлігіне бейімділік, ақындық дарынның ерте байқалуы — ақындардың шығармашылығын зерттеуден келіп шығатын зандылық деуге болады. Мүны аз ғана ғұмыр сүрсе де ақындық, каламгерлік өнерімен жарқырап өткен Сұлтанмахмұт Торайғыров (1893 -1920), Бейсенғали Жәнікешев (1894 — 1921), Баймағамбет Ізтөлин (1899 -1921), Бернияз Күлеев (1901-1930), Шолпан Иманбаева (1904 -1926), шығармашылығы растайды.

1922 жылы «Қызыл Қазақстан» журналының он үшінші санында Елжас Бекеновтың «Бидің жауыздығы» атты әңгімесі жарық көрді. Бұл әңгіме жазушы, журналист Елжас Бекеновтың тырнақалды туындысы еді. Аз уақыт ішінде талапты, әрі шебер каламгер болып республикаға танылған Елжас Бекеновтың өмірбаяны қызықты, ал шығармашылық мұрасы ауқымды болды. Шығармашылық интеллигенция өкіліне айналмастан бұрын ол Көкшетау, Қызылжар, Томск губерниясында қара жұмысшы, 1916 жылы бірінші дүниежүзілік соғыстың майдан жұмысына алынғандар қатарында болды, мұғалімдік етті, Сәбит Мүқановпен бірге Кеңес қызметіне қатысты, Көкшетау уездік халық ағарту бөлімінің меңгерушісі болды, Орынбор рабфагінде оқыды. 1922 жылдан бастап он бес жылдай Қазақстанның әдеби өміріне бір кісідей атсалысқан Елжас Бекенов көптеген газет редакцияларында, республикалық кәсіподақ, бақылау комиссиясы (РКИ), Қазақ АКСР-і ОАК-нің жергіліктендіру комитетінде жауапты қызметтер атқарды. Мәскеудегі БК(б)П жанындағы Орталық марксизм-ленинизм курсының редакторлық бөлімін оқып бітірді (1931-1933). КНИИМЛ-да ғылыми қызметкер болды. Ұлтшыл атанып ұсталар алдында 1937 жылы Қазақстан Главлитосының саяси редакторы болған еді.

1923 жылы «Ақ жол» газетінде Өтебай Тұрманжановтың (1904-1978) өлеңі тұңғыш рет жарық көрді. Қазақ әдебиетіне көп қырлы талант иесі келді. Өз қолымен жазған өмірбаянында (1937 жылы 14 қарашасында жазылған) 1918-1920 жылдары «Ташкенттің беспризорныйы» болғандығын, 1920-1922 жылдары балалар үйінде, одан соң Мәскеуде КУТВ-ны оқып бітіргендігін (1922-1925), жеті жыл бойы Ташкенттегі Ортаазиялық Комуниверситетінде октушы болып 1931 жылдан бастап Алматыда Казиздатта сектор меңгерушісі әрі КазПИ-де қазақ әдебиеті пәнінің оқытушысы, 1933-1934 жылдары Балқашта «Балқаш жұмысшысы» газетінің жауапты хатшысы, 1934-1937 жылдары «Қазақ әдебиеті» және «Әдебиет майданы» редакторының орынбасары қызметін атқарғандығын атап көрсетті. Зиялылығы, өткір қаламы мен шыққан тегі саяси репрессияға ұшырауына себеп болған Қадыр Тайшықовтың (1900-1937), алғашқы туындылары 1924 жылы жарық көрді. Ол шебер журналист, нәзік ақын, прозаик, өткір сықақшы, фельетоншы, дарынды композитор әрі әдеби аудармашы болды. Ғалым Бейсенбай Кенжебаев Қадыр Тайшықовтың шығарған 3-4 әндері мен күйдің аттарын келтіреді [48]. Әкесі Баспақ бай әрі би болғандықтан Қадыр Тайшықов 1928 жылы Ортаазиялық унверситеттен (САГУ) қуылды. Оқыған-тоқығаны көп, өнімді еңбегімен көпке белгілі болған Қадыр Тайшықов өзінің шығармашылық бейнесімен Бейімбет Майлинге жақын түрған каламгер.

Драматургия әдеби шығармашылықтың ең күрделі түрінің бірі болып саналады. Драматургтер ең алдымен жазушылар, кейде ақындар. Драматургия жанрының күрделі, қиын болатын себебі — егер прозаиктер шығармаларында түрлі сипаттаулар, әңгімелеу, түсіндірмелерді еркін әрі кеңінен пайдаланатын болса, поэзиялық туындылар толығымен автордың қасиеттері мен өзгешеліктеріне негізделеді. Ал драмалық шығармаларда авторлар байқалмайды, барлық тартыс кейіпкерлердің сөздері арқылы, диалогтар мен монологтардағы адамдардың ақыл-парасаты, дүниетанымы, көзқарастарының қақтығысы, шиеленіскен күресі арқылы жеткізіледі.

Ақын-жазушылар үшін басты сыншы — кітаптарның окушылары болса, драматургтер үшін — театр көрермендері болып табылады. Қаламгер ойының жемісі болып қағазға түскен драмалық шығарма жан бітіретін өнер ордасы — театр. Драма, трагедия, комедия — әдебиет пен өнердің жиынтығы, ал драматург-әдебиет пен өнерді меңгерген жазушы, әдебиет пен сахнаның мол тәрбиелік мүмкіндіктерін халық пайдасына жаратуды ойлаған зиялы адам, шығармашыл еңбекқор.

Қазақ драматургиясының негізін Көлбай Тоғысов (Төгісов), Иманғали Меңдіханов, Бейімбет Майлин, Бекмұхамед Серкебаевтар Қазан төңкерісіне дейін қалаған еді. Ал ұлттық драматургияны толыққанды әдеби жанр ретінде қалыптасуы соғысқа дейінгі жылдары өтті. Алғашқы драмалық шығармаларының жазылу уақытына қарап кеңестік дәуірдің драматургтерінің пайда болу процессін жүйелеуге әбден болады.Алдымен 1917-1918 жьілдары драматургияға иық тіресе келген Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезов, Сәкен Сейфуллин, Қошке Кемеңгеровтың есімдері аталуға тиіс. Жүсіпбек Аймауытов өзінің «Рабиға», «Мансапқорлар», «Қанапия — Шарбану» пьесаларының 1916-1917 жылдары жазылғандығы туралы дерек қалдырды [49].

Мұхтар Әуезов түңғыш пьесасы «Еңлік-Кебекті» 1917 жылы жазды. Сәкен Сейфуллиннің «Бақыт жолына» және Қошке Кемеңгеровтің «Әулие тәуіп» пьесалары 1918 жылы жазылды. Бұл төрт қаламгер кейінгі жазған пьесаларымен бірге қазақ драматургиясында жетекші рөл атқарады. Халықтың ортасынан шыққан өнерпаздар — әншілер,күйшілер, сазгерлер, бишілер, сәулетшілердің қызметі елге ұнағанымен билік басына келген коммунистердің қолдауына бірден ие болмады. Өнердің ұлттық сипаты мен мазмұнына большевиктік шабуыл жасалды. Қазақ түсінігіне жат идеологиялық-таптық қүндылықтар күштеп енгізілді.

Қазан төңкерісінен кейінгі кезенде ұлттық шығармашылық интеллигенцияның құрамдас бөлігі — өнер иелері сан және сапалық өзгерістерге ұшырады. Таптық күрес, саяси сипаттағы кауырт жүргізілген науқандар, қызыл идеологияның қысымы — бұл кезеңді интеллигенция үшін бір қалыпты даму кезеңі етпеді. Өнер адамдарының тағдыры, олармен бірге жалпы қазақ халқының тағдыры ауыр сынға түсті.

Қазақтың дәстүрлі қоғамында ақын-жыраулар кәсіпқой топ, маман иелері ретінде жеке бөлініп шықса, өнерпаздар (әншілер, күйшілер, сазгер-композиторлар, т.б.) көбінесе әуесқойлар түрінде кабылданды». Олар өнердің бір немесе бірнеше түрлерін игергенімен әдетте өзінің негізгі шаруасынан қол үзбей келді.

Әнші, күйші яки сәулетші болып, маман ретінде ерекшеленіп елінгендер туа бітті дарын иесі болуымен қатар негізгі кәсібі — шаруашылығынан кол үзіп өнер иесінің тұрақсыз қиын тіршілігінен қорықпай, өз өнерінің күш-қуатына сенгендер еді. Есімдері мен шығармалары ел есінде қалғандардың көбі де осы таза өнерге бет бұрған өнерпаздар еді.

Әншілік өнердің көп ғасырлық тарихы болғанымен, өнер кіслерінің қалың тобында сан жағынан басымы осы әншілер болса, жиырмасыншы ғасырға дейін әншілердің (кейде өлеңшілер іс делінеді) жеке әлеуметтік топ ретінде көрінбеуінің басты себебі — тек қана ән айтумен айналысатын өнерпаздардың сирек кездесуі. Өлең айтуды кәсіп етпегенімен әншілік өнер шығармашылық интеллигенция өкілдерінің көбіне тән болды. Мысалға, Түрағұл Абайұлы (1875-1934) әкесінің жиырмаға жуық әндерін кенже баласы Мәкенге (1912 ж.т.) үйретіп Абай әндерінің сақталуына себепкер болды. Мәкен Түрағұлқызының орындауында «Онегиннің Татьянаға жазған хаты» («Хұп білемін, сізге жақпас…») сынды әндерді 1939 жылы Ахмет Жұбанов, кейінірек Борис Ерзакович, А. Серікбаева, Қ. Жүзбасов нотаға түсірді.

Сарыарқаның жезтандай әншісі, Жарылғапбердінің (1851-1914) шәкірті Қали Байжановтың (1877-1966) есімі қазақтың кеңестік дәуірдегі ән өнерінің іргесін қалаушылардың бірі ретінде қастерленіп келді. Аңызында ол ұлттық өнердің дамуына төңкеріске дейінгі кезенде көп үлес қосып үлгерген сақа әнші еді. Калидың орындауындағы халық әндері мен Біржан сал, Ақан сері, Жаяу Мұса, Жарылғапбердінің әндерін бір тындаған адам оның құдіретті үнін ешқашан ұмытпайтын еді. Ол 1932 жылдан бастап өмірінің аяғыйа дейін Қарағанды радиосының солист әншісі болды. Қазақ өнерінің баға жетпес қазынасы ретінде Қали Байжановтың орындауында елуге жуық ән таспасы сақталып калды. Қали Байжановтың ізбасар-шәкірті Жабай Тоғандықов (1889-1956) та 1932 жылдан бастап өмір бойы Қарағанды радиосының әншісі болды. А.В.Затаевич Сарыарқа әншілер мектебінің ірі өкілі Ғаббас Айтбаевты (1882-1929) «өте сирек кездесетін әнші-ақын» деп жоғары бағалап, Ғаббас Айтбаевтың орындауында 12 әнді нотаға түсірді.

Ташкентте Романовтардың таққа отыруына 300-жылдығына орай өткізілген өнер байқауында (1913 жылдан) бас бәйгі атақты Қараторғай — Шолпан Жанболатқызына (1889 — 1923) берілген еді. Содан бері ән әншінің есіміне айналды. Караторғай — Шолпанның өмірін зерттеп, насихаттаған жазушы Айтбай Хангелдин (1906 — 1981) ол туралы «Қараторғай» атты деректі повесть жазды (Алматы, Жазушы, 1971). Шолпан Жанболатқызының орындауында 1913 немесе 1914 жылдары грамофонға жазып алынған «Қараторғай», «Ахау, Семей» әндері — таспаға түскен алғашқы қазақ әндері саналады. Зерттеушілер Шолпан Жанболатқызы орындаған әнді «Сырдың Қараторғайы» деп атады. Бұл атау Шолпан Жанболатқызының өзі шығарып, өзі орындаған «Қараторғайды» өзге «Қараторғайлардан» айыру үшін қолданылды. «Қараторғай» әнінің он шақты түр-нұсқалары, оның ішінде Ақан серінің, Үкілі Ыбырайдың, авторлары ұмытылып халық әндері делініп кеткендері де белгілі. Ал осы Шолпан Жанболатқызының «Қараторғайын» жоғалтпай, бүкіл қазақтың сүйіп тыңдайтын әніне айналдырған әйгілі әнші Жамал Омарова (1912-1976) болды. Отызыншы жылдарнан бастап қазақтар жаңа туған қыз балаларына «Жамалдай елдің сүйіктісі болсын» деп Жамал атын беру әдетке айналды. Өнертанушы З.Қоспақов пен хазушы Б.Нұржекеұлы Ж.Омарованың атақты «Ақбөпе» әнін (бұл әнді шығарған «Ашаның алты салы» атанған Шу өңірінің өнерпаздарының бірі Сауытбек Үсауұлы (1870-1932) Құрманбек Жандарбековтен үйреніп, күйтабаққа жазып бізге жеткізгендігін жоғары бағалады [50].

Арқаның аса дарынды әншілерінің бірі Қосымжан Бабақовтың (1891-1956) есімі көпке кеңінен белгілі болды. Ол бірталай тамаша әндер шығарған шебер композитор да болды. Ол 1930-1937 жылдары Қарағанды облрадиосының хорында, 1937-1943 жылдары Қазақ филармониясында әнші болды. Қосымжан Бабақовтың шығармашылығы халқының көңілінен шыққанымен, Коммунистік партия басшылығына жақпай, еңбегі тиісті дәрежеде бағаланбады. 1930 жылы арнайы шақырумен Қарқаралыдан Алматыға атақты әнші Қуан Лекеров (1896-1955) келді де, Қазақ радиосының әншісі болып орналасып, қазақ әнінің де, радионың да беделін көтерді. Драма және музыка театрында жүрттың есінде калған бірталай рөлдерді сомдады. Арнаулы концерттік бригадалар құрамында республиканы аралап, шалғай ауылдарда халық әндері мен қазақ композиторларының әндерін шырқады. Оның есімі ел арасына кеңінен тарап, сый-құрметке бөленді. 1939 жылы Қуан Лекеровке республиканың еңбек сіңірген артисі атағы берілді.

Қатарынан озып үздік шыққан, елінің сүйіспеншілігіне бөленген, Жүсіпбек Елебеков (1904-1977) жастайынан «Әнші бала» атанып, Қоянды жәрмеңкесінде, Семейдің «Ес-аймақ» группасында ән салды. Каздрамтеатрда (1931 — 1935), Қазақ филармониясында (1935-1960) қызмет атқара жүріп, халық әндерін, музыкалық фольклорды, Абай әндерінен бастап, репертуарын үнемі кеңейтіп отырды. Жүсіпбек Елебеков Естайдың «Жайқоңыр» сынды әндерін орындағанда, білетін адамдардың пікірінше, автордың өзнен кем емес, кейде тіпті ажарландырып айтатын болған [51].

Естайдың өз аузынан естіп үйренген «Наз қоңыр», «Бір кысқал» атты сұлу әндерін республикалық радиоға жаздырған әнші Байғабыл Жылқыбаев (1893 — 1983) бұрын естілмей жүрген Біржан салдың «Теміртас», Ақан серінің «Нәзік гүл», Майраның «Толқыма» тб. әндерді таспаға жазып қалдырды. Елді әншілік талантымен тамсандырған қызылжарлық айтыскер ақын Игібай Әлібаев ауыл мүғалімі, артисі, соғыстан кейін (1945 — 1948) Солтүстік Қазақстан облыстық филармониясының көркемдік істекшісі қызметкерін атқарды.

Ұлттық ән өнерінің жарқын жұлдызы Әміре Қашаубаев (1888 1934) 1925 жылы Парижде, 1927 жылы Майндағы Франкфуртте (Германия) қазақ өнерімен шетелдіктерді алғаш таныстырды. Халықтың қалың ортасынан дарын қуатымен суырылып шыққан Әміренің еңбегі көзі тірісінде де, кейінгі заманда да өкімет пен партия тарапынан тиісті дәрежеде бағаланбады. Әншінің шын өмірін түсініп, Әміре Қашаубаевтың есімін сақтауға бағытталған арнайы бұйрық шығарған (1934 жыл 19 қараша). Оқу халық коммиссары Темірбек Жүргеновтің бастамалары қолдау таппады. Әміре Қашаубаевқа байланысты деректер қоры үнемі ұлғая түсуде. Бұлдеректер Әміре Қашаубаевтың мәдениет тарихында алатын орнын қайта саралап, зерттеу қажеттігін көрсетеді.

Әлихан Бөкейханұлы 1925 жылы маусымда Ахмет Байтұрсыновқа жазған хатында Әміренің Парижге сапарына үлкен мән беріп, еуропалықтар алдында ұятты болмау үшін оған казақтың ең мәнді өлеңдерін жаттатқызуды, еуропалық костюм кигізбей ұлттық киіммен барғандығын қалайтынын білдірді [52]. Алаштың тағы бір үлкен қайраткері Мұстафа Шоқай шетелде жүріп Әміре Қашаубаевтың бірнеше әндерін патефон табақшаларына жаздырып алды. 1943 жылы Герман әскерінің соғыс тұтқыны болған Уақит Түрысбеков Париждегі Мұстафа Шоқайдың үйінде қабырғада ілулі түрған Мұстафа Шоқай мен Әміре Қашаубаевтың бірге отырып түскен фотосуретін көргендігін жазды [53 ]

Қазақ өнеріне Майра Уәлиқызының (1896-1929) келуі нағыз феномендік құбылыс болды. А.В.Затаевич Майра Уәлиқызының Қазақстан әнші әйелдерінің ішіндегі ең үздігі деп білді. Ахмет Жұбанов Майра Уәлиқызы ауыр тұрмыстың талқысына талай түссе де тұншықпаған, бұрын ер азаматтар ғана айтып келген әндерді («Ісмет», «Мақпал», «Телқоңыр» сынды) емін-еркін салған тамаша әнші-ақын, композитор деп атап, «Қайраты мен өнері бірге қосылып» қазақ қызының өжеттігін көпке паш еткен атақты «Майра» әнін өте жоғары бағалады. Сапарғали Бегалин «Майра Уәлиқызы өз жанынан ән шығарған композитор, әрі үйренген әнін көкейге қондыра, тыңдаушыны өзіне ұйыта, бір есіткен кісі әнді екінші есіткенше құмартып тұратын етіп айтатын аса шебер әнші» [54] деп сипаттады.

Майра Уәлиқызының үлгісі жаңашылдықты таңдаудың, өнерпаздың шын қадірін түсініп, дұрыс бағалаудың оңай еместігін көрсетеді. Майраны халық қолдады, өнерін сүйіп, қызықтады. Сонымен бірге оның еркіндікке ұмтылған іс-әрекетін құптамаған замандастары да аз болмағанға ұқсайды. Майра Уәлиқызы кеңес дәуірінде 10 жылдан астам өмір сүрсе, де коммунизм елесіне елікпеді. Кеңес өкіметін мақтап-мадақтап ән шығармады. Өз кезегінше қызылдар да Майра Уәлиқызы көп жағдайда әйелдердің еркіндігіне қойылған әдет, шектерден шығып, әйелдердің бас бостандығы үшін күрескер болғанына қарамастан оны қолдауға ниет етпеді, ешқандай құрмет-қошемет, белгісін көрсетпеді. Біздіңше, шығармашылығы төңкеріске дейін, 1910-шы жылдары басталған Майра Уәлиқызының тарих сахнасына шығуы әбден заңды, табиғи қүбылыс. Ол әр ауылда молынан кездесе беретін казақтың әнші, ақын, домбырашы, биші, өнерпаз қыз-келіншектерінің өкілі болып табылады. Сайып келгенде Майра Уәлиқызының өнердегі жаңашылдығын төмендегідей тұжырымдауға болады: 1) Майра Уәлиқызы қазақ әндерінің мазмұнына, құрамына, түріне бірталай жаңалық енгізді; 2) Қазақ өлеңінің көркемдігін ашуда елге таңсық гармонның мүмкіншіліктерін молынан пайдаланды; 3) Ауылдың өнерге калалық, еуропалық үлгідегі өзгерістер әкелді; 4) Майра Уәлиқызының репертуары өте кең болды. Ол қазақ әндерімен катар татар және орыс әндерін көп салды.

Алма Оразбаева (1898 — 1943) А.В.Затаевичке көмектескен алғашқы қазақ әншілерінің бірі болды. 1920 жылдың шілде-тамызында Затаевич Алма Оразбаеваның орындауында 8 әнді жазып алды. «Натура очень музыкальная, — деп жазды Алма Оразбаева туралы А.В.Затаевич, — с мягким нежным голосом (сопрано) и чрезвычайно поэтическою, проникновенною манерою передачи. Алма Уразбаева была первого букеевскою казашкой, особенно горячо отнесшеюся к моей работе и давшею мне чрезвычайно ценные сообщения» [55]. Затаевич фортепьянода ойналатын екі әнін Алма Оразбаеваға арнады.

Ұлт зиялылары театр өнеріне негіз боларлық дүниенің бәрі казақта бар деп есептеді. Қазақтың әдет-ғұрпында, ойын-сауығы, ән-күйі, өлең-жыры, «Жар-жар», «Беташар», ақындар айтысында театр өнерінің кейбір элементтері кездесетіндігін айтып, оларды театр сахнасына бейімдеп қоятын халық өнерпаздары табылатындығына кәміл сенді.

1918 жылғы 1 мамырда Ақмолада Сәкен Сейфулиннің «Бақыт жолында» пьесасы қойылды. «Тар жол, тайғақ кешуде» Сәкен Сейфуллин бұл пьесасы туралы: «Менің ең алғашқы ірі деген шығармам осы еді, осымен жазушы болып едім» дейді [56]. Қазақстанның »батыс аудандарында ауыл мүғалімі әрі ақын Әбдіғали Сұлтановтың өлеңмен жазылған «Дариға-Қайдар» драмасы мен «Сүліктер» атты комедиясы жиі қойылып, жұртшылықгың ыстық ықыласына бөленді. 1918 жылдың аяғында Омбыдағы «Жас азамат» қоғамының мүшелері Жүсіпбек Аймауытовтың «Жебір болыс» (кейін «Мансапқорлар» аталды) пьесасын қойып, большевизммен соғыстағы Алашорда әскеріне каржылай жәрдем еттті. 1919 — 1920 жылдары Қызылжар каласының жастары Қошке Кемеңгеровтың «Әулие тәуіп», «Касқырлар мен қойлар», «Бостандық жемісі» пьесаларын қалалық бақтың сахнасында ойнады.

Сол жылы қараша айында Қостанайда «Қызыл керуен» группасы ұйымдастырылды. Әліби Жанкелдиннің жасағындағы казақ жігіттері Серке Қожамқұловтың басшылығымен жеке ән-күй үйірмесін құрды. Соңғы шығармашылық топтың мүшелері Бейімбет Майлин «Бетім-ау, құдағи» атты шағын комедиясын Серке Қожамқұловтың ойнаған түңғыш сахналық кейіпкері болды. Кейінірек Серке Қожамқұловтың үйірмесі «Қызыл керуендегілермен» бірігіп, үлкен группаға айналды. Үлкейіп-нығайған группа «Қызыл керуен» атын сақтап қалды, жер-жерден ел өнерпаздарын өзіне тартқан шығармашылық ұйым болды. «Қызыл керуен» группасында Елубай Өмірзақов, Канан Бадыров, Жұмаш Еленов (группа жетекшісі) артистік шеберлігін шындады, кейін көрнекті журналистке айналған Ерғали Алдоңғаров, сырнайшы Оразалы Аяқбаев, т.б. белгілі адамдар сахна қызметіне араласты. Группа 1924 жылға дейін Ишанғали Мендіхановтың ‘Малдыбай», Мұхтар Әуезовтың «Еңлік-Кебек», «Бәйбіше-тоқал» пьесаларын, көптеген комедиялар қойып үлгерді.

Кейін Серке Қожамқұлов Троицкіде, Уфада 1915-1916 жылдары Бейімбет Майлиннің өлендерін сахнадан оқыды, «Ел мектебі», «Неке қияр», «Шаншар молда» атты шағын пьесаларында ойнады. Ол 1919 жылы Әліби Жанкелдин отрядында болғанда жүрген жерлерінде жоғарыда аталған драмалық шығармалармен бірге Бейімбеттің «Қос қақпан», «Келін мен шешей» пьесаларын қойғандығын еске алады [57].

1920 жылы Костанайда Жұмаш Еленовтың режиссерлік етуімен Елубай Өмірзақов, Серке Қожамқұлов, Ерғали Алдоңғаров, Аманғали Сегізбаев, Әмина Еленова, Мұхамеджан Фаризов, Досмырза Нүрпейісов, Хасен Баймүрзин Бейімбеттің «Каламқас» атты үш актілі комедиясын қойды.

Ұлттық театрымыздың тарихында жарқын із қалдырған Семейдегі ^мЕс-аймақ» мәдени-ағарту қоғамы 1920 жылы қазан айында өнерсүйер қауымның бірлестігі, ұлт театрын құруға ұмтылған жастардың группасы ретінде құрылды. Қауымды ұйымдастырушы әрі алғашқы жетекшісі Сейітқазы Тоқымбаев болды. 1921 жылы дүние салған Сейітқазы Тоқымбаев туралы деректер тым аз. «Ес-аймақтың» шығармашылық жұмыстарына Уәли Түрлыбеков, Ғалиақбар Төребаев, Мұхтар Әуезов, Жұмат Шанин кезекпен басшылық етті. «Ес-аймақта» қазақ өнерінің жарқын жұлдыздары Қали Байжанов (1877-1966), Әміре Кашаубаев (1886-1934), Жұмат Шанин (1892-1938), Иса Байзақов (1900-1946), ‘Манарбек Ержанов (1901-1966), Жүсіпбек Елебековтердің (1904-1977) театрдағы алғашқы қадамдары басталды.

Семейліктердің ықпалымен 1920 жылдан бастап Карқаралы жастары айына екі рет сауық кешін ұйымдастыруды әдетке айналдырды. Ірі ауылдарда қызыл отауларды ашып шағын пьесалар қойып, ойын-сауықшылар аталған осы өнер сүйер жастардардың қолында алғашында қолжазба күйінде жазып алған пьесалар болды. Осы тұста «Акжол» газеті Қызылжардағы «Талап» қауымының мүшелері драма үйірмесін ұйымдастырғанын хабарлады (1921 ж. 21 қаңтар). Сол жылғы көктемде «Талаптың» өнерпаз жастары Қошке Кемеңгеровтың «Алтын сақина» драмасын сахнаға шығарды.

1921 жылдан бастап Қазақтың халық ағарту институты (КИНО) мен Киринпрос, рабфактың ашылуына байланысты Орынбордың мәдениет орталығы ретіндегі рөлі арта түсті. Аталған оқу орындарының студенттері мен оқытушылары, қаладағы республикалық мекемелердің қызметкерлері Свердлов атындағы клубтың жанынан қазақ театр группасын құрды. 1922 жылы группа Мұхтар Әуезовтың «Еңлік — Кебек» драмасын сахнаға шығарды. Спектакльде Сәбит Мүқанов (Көбей), Серәлі Қожамқұлов (Еспембет), Рахым Асылбеков ойнады. Еңліктен басқа әйелдердің рөлдерін еркектерге орындауға тура келді.Группа жұмысының жандануына 1923 жылы Иса Байзақов, Елубай Өмірзақов, Қапан Бадыровтың келуі себеп болды. 1923-1925 жылдары группа Мұхтар Әуезовтың «Бәйбіше тоқал», Бейімбет Майлиннің «Неке қияр», Жиенғали Тілепбергеновтың «Таңбалылар», Рахметжан Малабаевтың «Қатесіз қарғыс», «Ғұрып күні», Әбдіғали Сұлтанбаевтың «Дариға-Қайдар», т.б. пьсесалары қойылды. Осы группадан Қапан Бадыров, Әбіқай Абдуллин, Сейфолла Байғожин, Жүсіпбек Оспанов сынды маман артистер шықты. Группаның жұмысына жас актер Тайыр Жароков, Мінетай Жақсылықов, Жұмағали Әуезов, Рақым Иманбаев, Құсайын Оңғарбаев сынды оқыған азаматтар белсене қатысты.

1922 жылы Иса Байзақов өзінің туған жерінде өнерлі жастардың басын қосып драмалық үйірме ұйымдастырды. Осы шығармашылық ұжым «Үлгілі» деген атпен біздің заманымызға жетті. 1981 жылы ұжымға халық театры атағы берілді. Әуесқой театрлар ұжымдарының республикалық байқауының лауреаты атанды. Көптеген пьесаларды сахналап, жастарды артистік, музыкалық, әншілік өнерге баулыды. 1922 жылы Ташкентте қазақ оқығандары өткізген «Шығыс кешінде» Ілияс Жансүгіров Жанақ ақын, Қалдарбек Жандарбеков Бала ақын рөлінде ойнап, Жанақ пен Бала айтысын көрсетті. Сол жылы Орынборда «Еңлік-Кебек»пьесасының басты кейіпкерлерінің бірі — Көбей би рөлін Сәбит Мұқанов ойнады.

1922 жылы 4 қазанда Мәскеу қаласында Қазақ өлкесін зерттеу қоғамы ұйымдастырған астанада оқитын қазақ жастарының музыкалық концерті болып өтті. Қоғам басшылығының Қазақ АКСР Халком Кеңесіне жолдаған баяндама хатында бұл концерт»қырғыз халқының тарихындағы тұңғыш концерт» деп жаңсақ жазылған. Құжатта өзінің табиғи әсемдік- көркемдігімен тыңдаушыларын таң ғажайып қалдырған бұл өнер шексіз қазақ даласынан қала ғимараттарына — театрға келуге тиістігі, қазақ әншілері мен күйшілері «еуропалық концерт бағдарламаларына енгізілуге тиіс», Қазақстан үкіметі қолдайтын болса Қазақ өлкесін зерттеу қоғамы Орыстың мемлекеттік оркестрінің жетекшісі Г.П.Любимовтың көмегімен Қазақтың музыкалық аспаптарының оркестрін құруға кірісетіндігі айтылған. Алайда Қазақтың халық аспаптары оркестрін Ахмет Жұбанов тек 10 жылдан кейін, 1933 жылы ұйымдастыра алғаны белгілі. 1917-1925 жылдардың тәжірибесі кеңестік сипаттағы қазақтың шығармашылық интеллигенция-сының қалыптасуы күрделі процесс екендігін көрсетеді. Бұл — жекелеген ақын-жазушылардың шығармашылық тағдырынан айқын аңғарылады. Ақындық жолы, яғни шығармашылық қызметі төңкеріске дейін басталған Сәкен Сейфуллин «революция ақыны», «қызыл сұңқар» аталғанымен, ұлтшыл-демократияшыл ақыннан бірден пролетар ақынына айналған жоқ. «Сәкен Сейфуллин революцияны бірден жақтап кетті» деген сөз Компартияның ұлылығын дәлелдеу үшін қажет болды.

Сол сияқты қазақтың кеңестік әдебиетінің негізін қалаушы, классигі саналған Бейімбет Майлиннің де әдебиеттегі жолы «Ғалия» медресесінде «Садақ» қолжазба журналын шығарудан (1913) бастау алып, жетекші прозашыға айналуы ұзақ еңбек пен күрестің нәтижесі болды. Кезінде Алашорда әскеріне өз еркімен кірген Бейімбет Майлин қаншама өнімді еңбек етсе де, шыққан тегі «таза пролетариат» Сәбит Мұқановтай билік басындағылардың сеніміне ие бола алмай дүниеден өтті. 1917-1925 жылдары еңбек еткен ескі және жаңа шығармашылық интеллигенция өкілдерін кеңестік интеллигенция деп атау әлі ерте еді.

Қорытынды 

 Тарих сахнасында орын алған ірі оқиғалар дүниеге ұлы адамдарды әкеледі. Тарих тағылымы осылай дейді. ХХ ғасырдың басында Ресейде болған үш революциялық оқиға, қазақ халқының патшалы Ресейдің отаршылдығынан құтылуы, Қазан төңкерісінің нәтижесінде үкімет билігін алған коммунистердің Ресейді мекендеген бұратана халықтар тұрғысында жүргізген шовинистік саясаты және тағы басқа ірі-ірі саяси оқиғалар Орта Азия және Қазақстанда жаңа күрескерледі дүниеге әкелді. Қазақ халқының ұлт-азаттығы үшін ХVIII-ХIХ ғасырда патшалы Ресейдің отаршылдық саясатына қарсы бұқараны көтереген күрескерлермен салыстырғанды ХХ ғасырдың басындағы қайраткерлердің күрес жолы ұзақ та ауыр болды. Ұлт азаттық қозғалыс ендігі жерде ұйымдасқан түрге көшті. Бұл күрестің көш басында алаш қайраткерлері тұрды.

ХХ ғасырдың басында жалпыресейлік мұсылмандық және түркі халықтары арасындағы азаттық қозғалыста бірнеше бағыт байқалды. Мәселен, Ә.Бөкейханов бастаған қазақ саяси элитасы Россия федеративтік демократиялық республикасы құрамында ұлттық мемлекеттік автономия алудан үміттеніп, осы мақсатты өзіне мұрат тұтқан ұлттық-саяси Алаш партиясы мен Алашорда үкіметін құрды яғни қазақ жерін, оның асты үсті берекесін, ұлттық рұхани құндылықтарын ұлттық мемлекеттік құрылым арқылы сақтап, оларды жаңа талапқа сай бейімдеу міндетін қойды. Бұл орыс үкіметінің Қазақстанда жүргізілген пәрменді қоныс аудару және орсытандыру саясатына қарсы жауап ретінде білімді ұлттық элита тарапынан қарастырылған табиғи қам-қаракет болатын.

Мұстафа Шоқай және Минуар Кари бастаған келесі бағыттағы Түркістан өлкесінің зиялылары (құрамында қазақ, өзбек, қырғыз, тәжік, түркімен, татар бар) Түркістан халықтарын отарлық тәуелсіздіктен- экономикалық және мәдени мешеуліктен Ресей Федерасиясы құрамында Түркістан Республикасын (мұхтарият) құру арқылы құтқарудан үміттенді. Осы мақсатта Түркістан өлкесі мұсылман халықтарының орта мәселелерін талдауға алған мұсылман съезі Түркістан автономиясы құрылғандығын жария еткен оның Уақытша үкіметін бекітті. Бұл бағыттағы Түркістандық зиялылардың түсінігі бойынша қуатты отарлық биліктің зорлығынан оған Түркістан халықтарының саяси, экономикалық және діни ауыз бірлігін, тұтастығын қарсы қою арқылы ғана мүмкін еді. Басқаша айтқанда Түркістандық саяси элита Ресейдің Түркістандағы саясатын жеке ұлттардың мүддесіне қарсы бағытталған әрекет емес, жалпы өлке халықтарының ортақ мүддесіне, өркениеттік құндылықтарына шабуыл есебінде бағалап, оған күш біріктіп қарсы шығуды азаттық қозғалыстың басты міндетіне жатқызды.

Келесі бағыттағы зиялылар 1917 жылғы Қазан социалистік революциясы жеңгенен кейінгі уақытта Ресей социал-демократиясы большевиктер партиясының бағадарламасына қабыл алып, өз елдері арасында осы саяси ұйымның талап-тілектерін орнықтырушы күшке айналды.

Әрине, ресейлік түркі халықтарының азаттық қозғалысындағы бұл бағыттар арасындағы айырмашылықты асыра бағалауға болмас.Сонымен бірге оны елемеу де қателікке ұрындырар еді. Біздің түсінігімізше, ХХ ғасырдың басында өмірге келген бұл азаттық қозғалыстағы алдыңғы екі ағым теориялық немесе тәжірибелік тұрғыдан болсын өзінің логикалық соңынан жетпестен империялық күштердің араласуымен үзіліп қалды. Кезінде өмірге келіп, қызу тартыс туғызған бұл ағымдар ұстанған пікірлерді қазіргі тарихи кезеңде ой елегінен өткізу тым пайдасыз болмас деп түсінеміз.

Ұлттық элитаның социалистік төңкеріске шейін қалыптасып қалған ұлттық идеологиясы, ұлттық қайта жаңғыру бағдарламасы бар еді. Өз ретінде бұл идеология, бағдарлама іске асып, шындыққа айналса,онда қазақ елі басқа елдің, өзге мемлекеттің идеологиялық арбауына көнбейтін еді. Демек, жаңа отарлау (неоколонизация) саясатына бой алдырмайтын еді, яғни өз атамекеннің байлығын өз игерерлік жағдайға жетіп, өзін-өзі басқара алатын еді.

ХХ ғасырдың басындағы алдыңғы қатарлы қазақ зиялылары өздерінің саяси қызметінде ұлттық, сондай-ақ жалпы адамзаттық құндылықтарды қорғауды мақсат деп білді. Олар өз халқына тәуелсіздік және отаршылдық құлдықтан азаттық алу жолындағы күресінде көмектесуге ұмтылды, әрбір адамның және әрбір халықтың жеке бостандығына құқығы мен бүкіл адамзат мәдениетінің жетістіктері мен атбыстарына еркін қол жеткізу сияқты жалпыадамзаттық қазыналар үшін күресті.

Пайдаланылған әдебиеттер: 

1. Бес арыс. Естеліктер, эсселер және зерттеу мақалалар. Алматы: Жалын, 1992. 294-295-б
2. Қамзабек ұлы Д. Руханият. Алматы: Білім, 1997. 203-б
3. Екеу. Абайдан соңғы ақындар // Абай. 1918. №1 7-б.
4. Қазақстан кеңес жазушыларының тұңғыш съезі. КИХЛ,1934. 71-б
5. Сәрсеке М. Ғасыр перзенті // Егемен Қазақстан. 1999. 29-қаңтар.
6. Чокин.Ш. Четыре времени жизни 273-б.
7. Серсекеев М. Сәтбаев. Алматы: Жалын,1988. 22-б
8. Мағжан. Бернияз Күлеев// Ақжол. 1923.22- қаңтар.
9. Мұқанұлы С. ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті 1-бөлім. Қызылорда: Қазақстан,1932.371,375,378-б
10. Ахмедов Ғ.Алаш алаш болғанда. Алматы: Жалын,1996. 146-б
11. Қозыбаев М. Тарих зердесі. 1-кітап. Алматы: Ғылым, 1998. 65-68,70-71б
12. Кемеңгерұлы Қ.Шығармалар.Алматы:Тұлға,1995.102-б
13. Бұл да сонда 98,104,110-б
14. Ләмбекұлы С.Тектінің тұяғы // Егемен Қазақстан.2000.28- маусым
15. Жұбанов А.Қазақ композиторларының өмірі мен творчествосы 164-б
16. Ахметова Л.Қарлығаш қаламдастар.Алматы: Қазақ университеті, 1993. 64б.
17. Қожакеев Т.Сара сөздің сардарлары. Алматы: Санат,1995. 81-89б
18. Хабарлар // Айқап 1913,№16 359-б
19. М.Қойгелдиев. Ұлттық саяси элита. Қызметі мен тағдыры ( ХVIII-ХХ ғасыр) Алматы: «Жалын баспасы» 2004. б-3.
20. Бұл да сонда б-20.
21. Х.Тұрсын. Тұрар Рысқұлов және ұлттық саяси элита мәселелері. «Т.Рысқұловтың 110 жылдығына арналған халықаралық ғылыми конференция» Түркістан: 2005ж. б-179.
22. Агзамходжаев С.С. Түркистон мухторияти: милий-демократик давлатчилик қурилиши тажрибаси. Тошкент: Маьавият, 2000. 168б.
23. Конституция Туркистанской Республики Россиской Социалистической Федерации, принятая 6-м Туркестанским съездом Советов. Ташкент: Издания Бюро печати при ТурЦИК-е, 1918.-16с.
24. Рыскулов Т. Мусбюро РКП (б) в Туркистане. Ташкент,1922.
25. ӨРОММ, Р-17-қор, 1-тізім, 214-іс, 123-п.
26. О.Қоңыратбаев. Тұрар Рысқұлов. Қоғамдық саяси және мемлекеттік қызметі. Түркістан кезеңі. А:, «Қазақстан» 1994. б-98
27. Ленин В.И. Шығармаларының толық жинағы. 41-т., 169-б.
28. ӨРОММ, Р-17-қор, 1-тізім, 214-іс, 143-п.
29. Бұл да сонда, 229-іс, 253-арт.п.
30. Алаш-Орда. Сб. документов. Сост. Н.Мартыненко. Алматы: Айқап 1992.27б.
31. Заки Валиди Тоган.Воспаминания. Борьба народов Туркестана и других Восточных мусулман- турков за национальное бытие и сохранение культуры.Кн.1. Уфа, Китап,1994, 182-184б
32. Айқап: Библиографиялық көрсеткіш. Алматы,1995. 325-б
33. Дөнентаев С. Ұрпағыма айтарым. Алматы: Жазушы.1989. 267-б
34. Мұқанов С. ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті.1-бөлім Қызылорда:1932.345-346 б.
35. Жиреншин Ә. Қазақ кітаптары тарихынан. Алматы: Қазақстан.1971. 143-б.
36. Дөнентаев С.Ұрпағыма айтарым. Алматы: Жазушы.1989. 287-б
37. Серікқалиев З. Тағдыр және біз.Алматы: Ана тілі,1996. 245-246б
38. Мұқанов С. ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті 1-бөлім 1932ж  264-б
39. Алғашқы қарлығаштар. Жинақ. Алматы: Қазақстан, 1993. 3-17б
40. Затаевич В.А  500 казахских кюйев. Алматы: Казиздат. 1931 289-б
41. Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. Алматы: 1963. 232-239б
42. Бегалин С. Сахара сандуғаштары: Алматы: Қазақстан 1976. 144-б
43. М.Шоқай. Таңдамалы. 1-том. Алматы: Қайнар 1998. 154-б
44. Кәкішов Т. Қызыл сұңқар Аламаты: Қазақстан 1968. 186-б
45. Дөнентаев С. Ұрпағыма айтарым. Алматы: Жазушы.1989. 253-б
46. Қожакеев Т.// Лениншіл жас 1991.5-мамыр.
47. Есова С. Октябрьдің ұрпақтары. Кіт: Қазақстан азамат соғыс жылдарында. Алматы: Қаз.мем.баспасы., 1960.377-б
48. Тайшықов Қ. Октябрь ұшқыны Алматы: Қазмемкөркемәдебас,1961.5-б.
49. Бес арыс Алматы; Жалын,1992. 379-б
50. Нұржекеұлы Б. Әйгілі Жамал әнші // Егемен Қазақстан,2002,5 наурыз.
51. Базарбаев Ж. Шалқыған күй,шырқаған ән // Социалды Қазақстан, 1936. 26-мамыр.
52. Әлихан Бөкейхан. Таңдамалы. Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1995. 379б
53. Атамекен. Шиелі өңірінің шежіресі. Алматы: Мұраттас, Қайнар,1998. 33б
54. Бегалин С. Сахара сандуғаштары. Алматы: Қазақстан, 1976. 144-б
55. Затаевич А.В. 1000 песен казахского народа. М.Музгиз, 1963 с.193-196, 489, 546
56. Сейфуллин С. Тар жол, тайғақ кешу. Алматы: Жазушы, 1977. 136-б
57. Би аға Бейімбет Майлин туралы естеліктер. Алматы: Жазушы, 1991. 107-114б, 295б