Мемлекет алатын ( жинайтын) барлық салықтар жүйесі, олардың құрылу әдіс – тәсілдері, салық органы қызметтері мемлекеттің салық жүйесін құрайды. Салық жүйесі салықтық жеңілдіктер, шегерістер, салықтың көптеген түрі болғандықтан күрделі жүйе болып табылады. Салық жүйесі елдің экономикалық дамуы мәселелерін шешу қажеттілігінен туындайтын мемлекеттің қаржылық ресурстарының концентрациясын қамтамасыз етуі қажет. Осы есептен салық жүйесі: мемлекетпен өндіріп алынатын барлық салықтар жиынтығы; қағидалар, тағайындаудың әдіс – тәсілдері; өзгертулер, өндірудің есептеу әдістері; Салық бақылауының әдістері мен тәсілдері және салық заңдылығын бұзған үшін жауапкершілік салық жүйесінің ұзақ тарихы бар. Салық жүйесінің қалыптасуы мен әрі қарай дамуына объективті ( экономикалық эволюция, әлеуметтік көріністер), субъективті ( саясат көріністер, соғыс, табиғи апаттар) және т. б. факторлар әсер етеді.
Шаруашылық қызмет оны ұйымдастыру түрлеріне байланысты салық жүйесін анықтауға болады. Көбінесе елдер 4 секторды пайдаланылады. Мысалы: мемлекеттік сектор; Комерциялық сектор (жеке фирмалар, корпарациялар, акциялық қоғамдар) ; қаржылық сектор (банктер, қаржылық компонентер, сақтандыру комплекстері, биржалар, тұрғылықты халық)
Салық жүйесінің тиімділігін бағалаудың 2 негізгі факторы бар;
1.Салық салуда табыс көздерінің айқын көрінуі;
2. Салықтарды өндеп алудағы шығындардың төмендеуі;
Қазақстан Республикасының жүйесі салық түрлерімен алымдар, баждар салық органдарының мен салықтың қатары реттен құқықтық нормалардан (Қазақстан Республикасы қаржылық министр салық компоненті мен олардың құрылымды бөлімдерінен ) тұрады.
1.Салықтар:
— Корпорациялық табыс салығы.
— Жеке табыс салығы.
— Қосылған құн салығы.
— акциздер.
— Жер қойнауын пайдалану салығы (қол қойылатын бонус, комерциялық бонус, роялти, үстеме пайдаға салығы).
Салық төлеушілердің бөлек топтарына арналған салық режимі қарастырады. Оған: шағын бизнес субъектісі, шаруа қожалары (фермер) Заттар ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілер, кәсіпкерліктің кезектескен түрін айналдырушылар аталған режимі бойынша салықты төлеу: патент негізінде, біржалғы талон негізінде, бірегей жер салығы ретінде, оңайлығы декларация негізінде, тіркелген салық. Бұл режимдер табыс, мүліктік, әлеуметтік, жанама салықтардың жиынтығын қарастырады.
2. Алымдар.
— тонналық мемлекеттік тіркеуі үшін алым.
— жеке табыс мемлекеттік табыс үшін алым.
— қызметтік мүлік және олармен мәмілеріне құқық мемлекеттік тіркеу үшін алым.
— радиоэлектр құралдары мен жоғары жиелік құралдарының мемлекеттік тіркелген үшін алым.
— механикалық құралдырымен тіркеуді мемлекеттік тіркеу үшін алым.
— теңіз көлігі және кіші кемелерді мемлекеттік тіркеу үшін алым.
— әуе қолдану мемлекеттік тіркеу үшін алым.
— дәрілік құралдарды мемлекеттік тіркеу үшін алым.
— Қазақстан Республикасының территориясын аралап өткені үшіналым.
— аукциондардан алым.
— геротік алым.
— қызметтік айналысу құқығына лицензиялық алым.
— радио жиілік спектрінен теледидарлық және радиоқабылдағыш ұйымдарды пайдалану үшін алым.
3. Төлемдер.
— жер учаскісін пайдаланғаны үшін төлем.
— қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем.
— жануарлар әлемін пайдаланғаны үшін төлем.
— орманды пайдаланғаны үшін төлем.
— ерекше қорғалымдағы табиғи жерлерді пайдалану үшін төлем.
— радиожиелік спектрін пайдаланғаны үшін төлем
— су құбырларын қолданылған үшін төлем.
-сыртқы жарнаманы орналастырғаны үшін төлем.
4. Мемлекеттік баж.
5. Кеден төлемдері:
— кеден бажы
— кеден алымдары.
— төлем
— алымдар
Салық жүйесі құрамына мемлекеттік салық қызметі, яғни кіріс министрлігінің қаладағы райондар мен қалалар, райондық ( аудандық), облыстық, салық комитеттері кіреді. Салық қызметі органдары салық және басқа да бюджетке төленетін міндетті төлемдердің аударылуын бақылауынан көрінеді.
Жалпы ел бойынша салық түсімдерінің 70% — нен тура салықтар береді. Оның 40% — нен астамын корпоративтік табыс салықтары құрайды. Жергілікті бюджеттің негізін барлық түсімдерінің 80% — нен астамын құрайтын мүліктік салықтар жасайды. Бұл салықтардың ел бойынша 0 ставка 1,5% құрайды.
Бір семьялық үйдің нарықтық құны 100 мың долларға есептеледі, осыған сейкес үй иесі төлейтін салықтың мөлшері 1,5 мың доллар. Әр бір штаттың өз салық жүйесі бар. Оны заң жүзінде сол штаттың заң шығаратын жиыны бақылап отырады.
Федерациялық үкімет бұл штаттың салық ісіне араласуға ешбір құқы жоқ. Штаттардың салық түсімдерінің 50% -не дейін сатудағы түсетін салықтарын құрайды. Сатудан түсетін салықтың ел бойынша 0 мөлшері 4%. Штаттың салық түсімдерінің 35% — ке жуығы х – тан және корпарациялардан түсетін табыс салығын құрайды.
Салықтың ол белгілері мыналар:
1 – мемлекет белгілеуді.
2 – белгілеудің біржақтылығы
3 – матиралдық белгілері
4 – құқықтық негізге алу
5 – мәжбүрлеп өндіріп алынатын төлем
6 – міндетті төлем
7 – ақшаны қайтарымсыз алу
8 – баланасыз төлем
9 – тұрақты міндет туындайды
10 – тек заңдастырылған нысанда болады
11 – заңмен белгіленген төлем
Осының бәрін жинақтап келіп, қорытындылап, салықтың негізгі анықтамасын беріп көрейік.
Салық — үкіметі орган арқылы біржақты тәртіпте және баянды құқықтық нысанда мемлекет белгіленген, төлеуі мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары жолымен қамтамасыз етілетін, қайтарымсыз, баламасыз және тұрақты мінездемедегі, салық субъектісінің белгіленген мерзімде және белгіленген мөлшерлерде мемлекеттік кіріске жасайтын міндетті немесе заттай төлемі.
Салықтың жоғарыда келтірілген 11 белгісінің тізбелеріне жалпы шалу жасай кететін болсақ, 1 және 2 пунктегі белгілер салықтың түрлерін тек мемлекет біржақты түрде, ешбір халықпен ақылдаспастан өзі ғана белгілеп, шешетінін айқындайды.
Материалдық төлем белгісі – салықтың ақшалай немесе заттай материалдандырылған түрде жасалатын төлем екенін білдіреді.
4, 5, 6 пунктегі белгілер бір – бірімен тығыз байланысты. Салықтың міндеттілігі оны ерікті төлемге қарама – қайшы, төленбей жатса құқықтық негізде заңға сәйкес еріксіз түрде мәжбүрмен өндіріп алынатын төлем екенін көрсетеді.
Салықтың қайтарымсыздың белгісі оның салық төлеушіге белгілі бір уақытта қайтарып берілмейтінін және ол үшін мемлекет салық төлеушінің алдында борышты емес екендігін көрсетеді. Яғни мемлекет салық төлегшені үшін салық төлеушіге белгілі бір қызмет көрсетуге немесе заттай материалдық көмек беруге еш міндетті емес.
Бұл орайда осы белгісі арқылы салықтардың басқада бюджетке төленетін міндетті төлемдерден айырмашылығы да сол екенін айта кету керек. Мысалы, салық кодексінде белгіленген « Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін » деген алым бар.
АҚШ-ғы конструкция бойынша салықтарды жинау үкіметтегі жергілікті үкімет органдарына штаттар үкіметіне және феодалды үкіметіне жүктелген. АҚШ салық жүйесі 1986 жылдың қыркүйегінде қабылданған салық реформасы туралы жаңа заңдардың негізінде қызмет етеді. Бұл реформа соғыстан кейінгі кезеңдегі аса ірі салықтың шаруалардың бірі болып есептеледі.
Реформаның негізгі мақсаттары — федералдық салық жүйесін оңайлату және әділ салық салу жолымен елдегі экономикалық дәуірлерін ынталандыру — 1986 жылы реформаның қорытындысында жеке табыс салық салу жүйелері үлкен өзгеріске ұйғырды.
Қазіргі кезеңде АҚШ салық жүйесіне федералдың үкіметтің штаттар үкіметінен жегілікті үкімет органдарымен салықтар тән нәрсе. АҚШ салық жүйесінің құрамын төмендегідей кестемен өрнектеп көрейік.
АҚШ салық жүйесі.
| Феодалдық салықтар | Штаттар салықтары | Жергілікті салықтар |
| — феодалдық табыс
табыс салығы — корпорациялық табыстарына салынатын салық — әлеуметтік қамтамассыздану салынатын салық — кеден басы — мұрагерлікпен сыйға тартылатын салықтар
|
— халықтан алынатын
таза салық — корпорациялық табыс салынатын салық — әлеуметтік қамтамассыздану қорларына өткізілетін жарналар — сатудан түскен салық (әмбебап, акциз) спецификалық акциздер: а) табак өнімдері б) жанар майлар в) спитттік өнімдер — мұрагерлікпен сыйға тартудан түсетін салық — мүліктер бойынша салық — траспорттық құралдардан алынатын алымдар
|
— жергілікті таза салық
— корпорациялар табысына салынатын салық — әлеуметтік қамтамассыздану қорларына өткізілетін салық — жалпы саудадан түсеті салық — акциздер — экологиялық салықтар — мұрагерлікпен сыйға түсетін салықтар — мүліктер бойынша салықтар — транспорттық құрылымдардан алынатын алымдар
|
Жеке тұлғалар 3 түрлі салық салығын төлейді ( федералдық, штаттық, және жергілікті ). 2 түрлі мүліктер бойынша салық және әмбебап акциз ( штаттың және жергілікті ) төлейді.
Кен тұтынатын товарлардың бағасында 5 түрлі акциздерге бөледі. Олардың кейбіреулері феодалдық немесе штаттық және жергілікті бюджеттерге өткізіледі. Мысалы: Кедендік баж тек федералдық бюджеттерге алынады.
Ал, мүліктік салықпен әмбебап акциздер штаттар мен жергілікті органдарға ғана барады. Жалпы елдердің түсімдері 70% тура салықтар береді. Оның 40% астамы федералдық табыс салықтары құрайды. Жергілікті бюджеттердің негізін барлық түсімдердің 80% астамын құрайтын мүліктік салықтар жасайды.
Бұл салықтардың ел бойынша орташа ставкасы 1,5% Бір жанұяның үйінің нарықтық құны 100000 долларға есептеледі. Осыған сәйкес үй иесі төлейтін салықтардың 1,5 мың %. Әрбір штаттың өз салық жүйесі бар. Оны заң жүзінде сол штаттың заң шығарған жиыны бақылап отырады. Федералдың үкімет бұл штаттың салық ісіне араласуға ешбір құқы жоқ.
Штаттардың салық түсімдерінің 50% — не дейін сатудан түсетін салықтар құрайды. Сатудан түсетін салықтың ел бойынша орташа 4%. Штаттық салық түсімдердің 35% жуығы халықтан және корпарацияларынан түсетін табыс салығын т құрайды.
АҚШ салық жүйесінің тура және жанама салықтардың құрылымы.
| Салықтар |
| тура |
| жанама |
- Халықтан жиналатын 1. Акциздер және кедендік
табыс салықтары. баждар.
- Корпоративтік табыс 2. Федералдық бюджетке жеке
кәсіпкерлердің әлеуметтік
салығы (федерация, сақтандыру үшін төлейтін
штаттар, жергілікті үкімет)
төлемдері.
- Штаттар мен жергілікті 3. Жеке кәсіпкерлерден
үкіметтердің мүліктік алынатын транспорт
салықтары. құралдары үшін алымдар.
- Әлеуметтік сақтандыруға
жасалатын төлемдер (фе –
дерация және штаттар)
- Мұрагерлік және сый –
ақыға салынатын салықтар.
- Транспорттық құралдардан
алынатын салықтар.
Жанама салықтар қатарындағы салық төлеушілердің қашанда болсын нараздығын тудырады. Бірақ олардың үкімет үшін жағымды ерекшілігі жинаудың оңайлығы. Жанама салықтар товар құнының ішінде болғандықтан тұтынушылар оны еріксіз төлейді, қарсы жағдайда оған товар сатыомайды.
Көптеген американдықтар бір штатта тұрып, екінші штатта жұмыс жасайды. Еңбек ақыдан ұсталатын табыс салығы әрейне міндетті түрде жұмыс орында ұсталады. Ал, бұл салықтардың мөлшері екі көрші штатта екі түрлі болуы мүмкін. (АҚШ – тың 6 штаттында бұл салық мүлдем ұсталмайды). Осының негізінде көптеген шытырман жағдайлар туындап жатады.
Федералдық үкімет алатын салықтар ставкасы барлық штаттар үшін бірдей. Федералдық салықтар төлеу тәртібі федералдық жеке табыс салығын АҚШ – тың кәмилетке толған барлық жеке тұлғалар төлейді. Жеке тұлғалардың алған қандай да болмасын табысы (еңбек ақы, кәсіпкерліктен түскен табыс, жұмыссыздыққа берген жәрдем ақы т. б. ) салық салуға жатады. Салық салынатын салық сомасын есептегенде салық заңдарында табыстың 3 негізгі түрлерін айырып айтады.
Жалпы таза және салық салынатын табыстар.
Жалпы табыс дегеніміз – қандай да көздерден болмасын алынған жиынтық жылдың сомасы. Таза немесе тазаланған таза табыс дегеніміз – жалпы табыстан іскерлік сипаттағы және стандартты шегеріндер жасалынған табыс. Салық салынатын табыс дегеніміз – сол табысты алуға жұмсалған шығындармен салық салынбайтын минимумдарды шегеріп тастағаннан кейінгі табыс.
Жеке тұлғалардың жалпы табысына дәрі — дәрмекке немесе мидициналық қызметке жұмсалытын шығындар шегеріліп тасталады.
Американдықтардың көпшілігі жеке тұрғын үйлерді сатып алғанда 30жылға дейін берілетін арнаулы банктік кредитті пайдаланып бөлек – бөлек төлейді. Алайда, ол несиенің жылдық % — ті өте жоғары. Бұл проценттерде жалпы табыстан шегеріп тастайды. Табыс салығының ұсталу ставкалары прорессивтік ставкалар қатарына жатады.
АҚШ конгрессі президент Клинтонның ұсынысын тауып алып табыс салығын ұстау ең жоғарғы ставкасы етіп 33% беріледі. Қазіргі экономика саласындағы мамандардың айтуы бойынша салықтың ставкасының жоғарлауы экономиканың дамуына кері әсер етеді. Еңбекке деген ынтаны төмендетеді. Салық төлеушілер табыстарын толық көрсетпей жасыруға әрекеттеседі.
| Салық салынатын жылдық табыс ( доллар) | Салық сомасы ( доллармен ) |
29750 – 71900 71900 – 171090 дейін 171090 жоғары |
4462,5 + 29750 жоғары сомадан 28% 16264,5 + 71900 ден жоғары табыстар 33% 28%. |
Мысалы: Ерлі – зайыпты жұптық жылдық орта табыс 200,0 доллар. Табыс салығын есептеу керек. Шешуі:
- 29750 х 15% = 4462,5 доллар
- 71900 – 29750 = 42150 доллар
42150 х 28% = 11802 доллар.
- 171090 – 71900 = 99190
99190 * 33% = 32732,7 доллар
- 200,0 – 171090 = 8094,8
Жалпы салық сомасы = 4462,5 + 11802 + 32732,7 + 8094,8 = 57092
57092 : 200,0 = 28,5
Тексеріп көру.
Корпоративтік табысына салынатын салық салынатын табысқа салық ставкасы салық салынатын табыстардың мөлшеріне байланысты өзгеріп отырады.
Салық салынатын Салық ставкасы.
табыстың мөлшері 15%
- 50000 доллардан 25%
- 50,0 – 70,0 доллардан 34%
3. 70,0 жоғары.
Федералдық салықтардың жалпы жиыны 1,2 трилион доллар құрайды. Бұл салықтарды 110 млн. жекелеген салық төлеушілермен 15 млн. – дай әртүрлі меншік нысанындағы тәуелсіз шаруашылық бірліктерімен жинақталады.
Американдық корпоративтік салық салынатын табысы төмендегідей формуламен анықталады:
Салық салынатын табыс = ЖТ — кәдімгі шегерістер – арнайы шегерістер.
ЖТ – мыналардан тұрады:
а) товарлар сатудан түскен түсім.
б) қызмет жасаудан түскен түсім.
в) Дивиденттер.
г) ректа төлемдер мен рояльти.
д) капитал
ж) әртүрлі табыстар
Кәдімгі шегерістер еңбек ақы жөндеу, жұмыстары шығыстары, үмітсіз қарыздар ренталық төлемдер, жергілікті, штаттық салықтар несие үшін — % -тер қайырымдылық жарналары, амбрипизация жарнама шығындары зейнетақы қорларына берілген жарнамалар т. б.
Арнайы шегерістер алынған дивиденттердің 85% түрлі операцияларға кеткен шығындар жараналары.
Заңды тұлға мүлік салығының ағымдық ( аванстық ) төлемдерін 25 желтоқсан күні жасады, салық сомасы 2 млн. 400 мың теңге.
Салық төленген күні Қазақстан Республикасы ұлттық банктің қайта қаржыландыру ставкасы 36% есептелген өсім сомасын табыстар.
Заңды тұлғалар мүлік салығы бойынша ағымдық төлемдерді 4 мезгілде тең үлескен 20 ақпан, 20 тамыз, 20 қараша.
Өсімпұл мерзімі = 36% / 365 х 2=0,2%
Ө = E С х К х Ө. М
Ө = 600 х 308 х 0,2% = 369,6 = 369600 I — ші
Ө = 600 х 219 х 0,2% = 0,2628365 = 147 II – ші
Ө = 600 х 127 х 0,2% = 15240 III – ші
Ө = 600 х 35 х 0,2% = 25200 IV — ші
Штаттармен жергілікті басқару органдарының салықтары. Штаттармен жергілікті басқару органдарының 60% -ін салықтарын тура салықтар құрайды. Оларды негізінен сатудан түсетін салықтар құрайды. Салық салу объектісі болып, сатылған товарлардан түсетін жалпы түсім. Әр штатта салық ставкасы әртүрлі. Ең төменгі 3% болса, кейбір штаттарда 7,5% — ке жетеді. Қай салықтардың жалпы салықтар төлеміндегі қандай үлесі бар екенін байқап көрейік:
1 – сатудан түсетін жалпы салықтар 32%
2 – халықтан жиналатын салық 30%
салынатын акциз 6,3%
4 – темекі өнімдеріне салынатын акциз 2%
5 – спирт ішімдіктеріне салынатын акциз 1,6 %
6 – автотранспорт иегерілеріне салынатын салық 35%
7 – корпарациялар табысына салынатын салық 7,9 %
8 – мүліктер бойынша салық 2%
9 – мұрагерлікпен сыйақыға салынатын салық 1%
АҚШ –та 80003 әкімшілік бар, оның 19000 муниципариттер, 17000 қалалық өзін — өзі басқару әкімшілігі, 15000 мемлекеттер округі, 29000 арнайы аудандар, 300 округ.
Салық жинауға бақылау.
АҚШ феодиралдық заңдарына сәйкес салық салу ең жоғары әкімшілік өкіметтілік қаржы министрлігіне берілген. Іс жүзінде салық жинауды қаржы министрлігіне кіретін ішкі табыстар, қызметі іске асырады.
Бұл орган өте қуатты салық ведомствасына жатады. Оның құрамына 9 аумақтық бөлімдер 58 округтін және 900 жергілікті бөлімдер кіреді. Ішкі табыстар қызметтерде 700000- дай қызметкерлер жұмыс істейді, және бұл ведомствалардың жылдық бюджеттің 5,9 млрд $ құрайды.
Ішкі табыстар қызметінің негізгі міндеттері болып мыналар табылады:
1 – салықтардың түсіміне бақылау жасау
2 – салық декларациялардың дұрыс толтырылуына бақылау жасау
3 – салықтар бойынша түспеген төлемдерді жинау
4 – салық станцияларды қлдау
5 – салық төлеушілердің артық жасаған төлемдерін қайтарып беру
Салықтың салық жүйесімен салықтардың дұрыс есептелуінен төленуі өз — өзіне салық салу принцптеріне құрылған. Корпарациялар өздері заңда көрілген жеңілдіктерді және ставкаларды қолдана отырып салықты өздері есептейді және салық декларациясын толтырады.
Салық жинаудың 3 әдістемесі қолдануда:
1 – декларация бойынша;
2 – төлем көзінен салық ұстау;
3 – бағаламалы салық төлемдер;
Алғашқы 2 әдістеме салық ұстау жөнінде біздің елдеріміздің практикасында кездеседі. Бағаламалы төлемдер бойынша корпарациялар жыл бойына салықтар төлейді, және төлем сомасы 40 доллар мөмен болмау керек.
Бағаламалы салық дегеніміз – жеңілдіктерді шегере отырып, 1 жылдық салық төлемдерін алдын – ала төлеу. Салық төлемдерін тең үлескен ағымдағы жылдың 4-ші, 6 – ші, 12 – ші айлардың 15 жұлдызында жасалады.
Төленбеген жағдайда айыппұл салынады. Жыл сайын ішкі табыстар қызметі 100 млн. – ға жуық жеке тұлғалармен корпарациялардың салық декларацияларын қабылданады.