Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі салық жеңілдіктерінің мәні туралы қазақша реферат
Тәуелсіздік алған 20 жыл барысында ҚР дербес мемлекет ретінде өзіндік салық реформаларын жүргізу арқылы ұлттық салық жүйесін құрып, экономиканың қазіргі даму деңгейін қалыптастырды. Елімізде қабылданған «Стратегия-2030», «Үдемелі индустриалды-инновациялық даму бағдарламасы», «Бизнестің жол картасы» және ҚР Президентінің жыл сайынғы Қазақстан халқына Жолдаударындағы бағыттардың жүзеге асу барысында отандық салық жүйесі дамып, салық жеңілдіктері кәсіпкерлік қарекет пен шағын, орта бизнестің бәсекелестік қабілеттерін арттыруға өріс берді.
Жалпы мемлекет экономиканы дамытуда үлкен тұтқаларға ие. Осы тұтқалардың бірі салық. Мемлекет салық құрамын, салықтық ставка деңгейі мен салық түрлерін және салық жеңілдіктерінің мөлшерін белгілеп, кәсіпорындар мен халықтың экономикалық белсенділігіне және өмір деңгейіне ықпал ете алады.
Мемлекеттің бұл салықтық реттеуі, іс жүзінде, бір жағынан, кәсіпшілікті ұлғайтуға әсер етеді (үлкен деңгей), екінші жағынан, салық төлеушіге ыңғайлы жағдай жасайды (кіші деңгей). Жалпы осы екі деңгейде де салық жеңілдіктері орны бөлек.
Салық жеңілдіктері –бұл салық төлеушінің салық ауыртпалықтарынан босатылуы немесе салық салу режіміне қарағанда оның экономикалық реттеу әдістерінде салықтарды қолдау арқылы салық жеңілдіктері әлеуметтік мақсатта ұсынылуы[1].
Салық жеңілдіктері әдетте салық заңымен белгіленеді. Салықтық жеңілдіктер арқылы мемлекет кәсіпорындардың өнімінің артуын, керек тауарларды шығаруға, техникалық прогресстің өсуін, капиталды жұмсау мөлшеріне ықпал етеді. Салық жеңілдіктері кәсіпорын қызметтеріне төмендегі жолдар арқылы әсерін тигізеді, олар:
— өтімділікті жоғарылату;
— өндірілетін өнім түрін көбейту;
— кәсіпорындардағы керексіз және нәтижесіз өнімдерді қысқарту;
— ғылыми-техникалық прогрессті ынталандыру;
— табыстарды жинақтау мен пайдалану мақсатын толықтыру;
— экологиялық режимді сақтау және кәсіпорындардан басқа салаларды дамыту.
Одан басқа салық жеңілдіктерін қолдана отырып, мемлекет аймақ аралық өндірістік күштерді бөлу және ондағы инфраструктура объектілерін ұйымдастыруды іске асыра алады.
Экономикалық тоқырау кезеңінде кейбір мемлекеттер салық жеңілдіктері арқылы өндіріске ақша қаражатын тартуды ынталандырады, өздеріне керекті тұтыну және инновациялық тауарларды шығаруға көмектеседі. Бұған мысал ретінде АҚШ мемлекетінің Президенті Р. Рейганның 1980 жылдардағы салықтар саласындағы шешімін алуға болады. Оған салықты қысқарту арқылы өндірісті тоқыраудан шығаруға болатынын американың экономисі А.Лаффердің теориялық бағдарламасы негіз болған еді.
Салық жеңілдіктері салық салудың әртүрлі жақтарына қатысты болуы мүмкін және әртүрлі негіздері бойынша белгілене алады. Осыдан жеңілдіктер көп түрлі және формасы бойынша әртүрлі.
Оның үстіне салық жүйесінің бір орында, өзгеріссіз тұрып қалуы мүмкін емес. Ел экономикасының дамуы, нарықтық қатынастарға көшу жолында қалыптасатын іс-тәжірибелер, экономикасы дамыған елдердің тәжірибелерін енгізу барысында, салық жүйесі де өзгеріп, дамып отыратыны белгілі.
Салық жүйесінде басты орынды салықтардың түрлері алады. Жалпы ҚР салық түрлері ішінде жеті салық бойынша жеңілдіктер қарастырылған. Одан басқа елімізде шағын кәсіпкерлікті дамыту үшін шағын бизнес субъектілеріне салық салудың арнаулы салықтық режимдері қолданыста, олар: шағын бизнес субъектілеріне; шаруа қожалықтарына; ауылшаруашылғы өнімдерін өндіретін заңды тұлғалар және кәсіпкерліктің кейбір түрлеріне арналған салық режимдері.
Экономиканы дамытудағы салық жеңілдіктерінің тек ынталандыру үшін емес, тұрақтандыру үшін де қажет. Салық жеңілдіктері бойынша механизмді қолдану тиімділігі мемлекеттің ішкі салықтарының орнын, олардың өзгерту заңдылықтарын, қарама-қайшылықтарын ескеруге байланысты шараларындағы базистік қатынасты құрудың әмбебап құралы болып табылады.
Осы реттеудің көмегімен кәсіпорын мен кәсіпкерлердің сыртқы және ішкі қызметтерінде жалпы салықтың климатын құру, және артықшылығы бар салалық бағыттардағы қаржылық ресурстар қозғалысына салықтық ынталандырумен оң жағдай жасау болып табылады.
Реттелінетін экономикада салықты теңбе-тең қолдануға ұмтылған орынды. Мұндай концепция салықтық саясатта ұзақ уақыттағы курсты қарастырады. Себебі салық салу мәселелері жиі өзгеріп тұратын болса, ол салық төлеушінің экономикалық мүдделеріне әсер етеді. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының оң бағытта өзгеруі салық реформасының нәтижесі. Сондықтан мемлекеттің салық саясаты елдің экономикасы мен әлеуметтік кешенімен байланысты. Әрбір салықтық реформаның негізгі қағидасы тұрақты салықтық жүйені құру. Бірақ салықтық реформаның жеткен деңгейі мен бағыттары кезеңдерге сай өзгеріп отыратындықтан, одан келесі нақты шешілетін мәселеге жол іздестіріледі.
Сонымен бірге салық жеңілдіктері мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясаттарын жүзеге асыратын құралдарының бірі. Бұл мәселелерді шешу арқылы тікелей салықтық түсімдерінің көлеміне ықпал ете алады. Осыдан бюджеттегі салық түсімдерінің көлемі, салық салынатын базаның даму қарқыны мен оны құрайтын элементтері негізі экономикалық ведомствалар мен қаржылық ұйымдарының барлық басқару деңгейлерінің маңызды мәселелері болып табылады.
Қай мемлекетті алып қарасақ та, оның құлдырауының болдырмау жағдайын көтерудің негізгі шарты, ол өндірісті өркендету.
Одан басқа алдыңғы қатардағы дамыған елдердің тәжірибесіне жүгінсек, әр мемлекеттің дамуы мен өрлеуі негізінен кіші және орта кәсіпкерлікті дамытуға байланысты болып табылады. Шағын бизнес субъектілері – мемлекеттегі өндірісті икемді және қарқынды жолға қойып, сұранысы мол тауарлар шығаруға мүдделі және бұл салада айналым капиталының оралымы тез. Екінші жағынан, шығындалған қаржылық инвестициялардың қайту мерзімі өте қысқа. Сонымен бірге шағын бизнес белгілі бір тұтынушыға бейімделген, елді тез тауарлармен қамтамасыз етеді, дер кезінде тауарлар мен қызметтері қозғалыста болып, монополистік кәсіпорындармен бәсекелестікке түседі.
Барлық мемлекеттерде шағын бизнесті мемлекеттік қолдау, оларға салық жеңілдіктерін берумен шешіледі. Бұл жерде бірден салық ставкаларын төмендету емес, тек қана салық жүйесін реформалау арқылы осы саладағы экономиканы көтеру[2].
ҚР тәуелсіздік алған жылдары мемлекет бюджетті нығайту мен орындауда шағын бизнеске назар аударып, оның құқықтық-нормативтік негіздері жасалған.Шағын және орта кәсіпкерлікке салық жеңілдіктері арқылы салық төлеуден толық немесе жартылай босату, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық төлеу мерзімін ұзарту, салық ставкасын төмендету тәрізді тетіктері арқылы бір жағынан, нақты бір кезеңдегі салық түсімдерінің сомасы кемітілсе, екінші жағынан өндірістің, кәсіпкерліктің одан әрі дамуына және болашақтағы салық түсімдерінің артуына әсер ету жолдары белгіленген.
Ол өз кезегінде ҚР мемлекеттік бюджетінің орындалу процесі еліміздің экономикасының дамуына жағымды әсер етуде. Ресми мәліметтерге жүгінсек 2011 жыл мемлекеттік бюджет 2009 жылмен салыстырғанда 2 есе, ал республикалық бюджет 2,3 есе өсті, сонымен қатар бұл кезеңде жергілікті бюджет 61,8 есе, мемлекеттік бюджет табыстарының түсім құрылымы 90 %, ал республикалық 92 % және жергілікті бюджет сәйкесінше, 88 % көрсетті. Қазіргі жағдайда Республикалық бюджеттің 90 % салықтық төлемдерден құрылады[3].
2009 жылдан бастап ортақ қазына бюджетке салықтық түсімдер маңызды қарқынмен ұлғаюда. Осы жылы жалпы салықтық түсімдер 1,8 есе өсті. Корпоративтік табыс салығынан түскен табыс 5,2 есе және қосымша құн салығы бойынша 2,2 есеге ұлғайған. Бұл еліміздің экономикалық жағдайымен және салықтық базаның жақсаруымен, салық салудын заңды — құқықтық базасының дамуымен, сонымен қатар аталған салықтар бойынша жеңілдіктер енгізуімен байланысты болды. Оны 2009-2012 жылдардағы түрлі бюджетке негізгі салық түрлері бойынша Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетіне түскен түсімдерден көруге болады(кесте1).
Кесте-1 ҚР 2008-2011 жж. мемлекеттік бюджетке түскен салықтық түсімдерінің құрылымы, %
|
№ |
Көрсеткіштер |
2008ж. |
2009ж. |
2010 ж. |
2011 ж. |
|
1 |
Табыстар — барлығы |
100 |
100 |
100 |
100 |
|
2 |
Салықтық түсімдер |
86.9 |
88,2 |
91,1 |
93,3 |
|
3 |
Корпоративтік табыс салығы: |
31,2 |
32,8 |
33,1 |
34,4 |
|
|
а) Қосымша құн салығы |
21.5 |
20,8 |
21,78 |
21,13 |
|
|
б) Әлеуметтік салық |
18,9 |
19,3 |
19,8 |
20,1 |
|
|
в) Жеке табыс салығы |
9,7 |
10,1 |
10,8 |
11,9 |
|
|
г) Акциздер |
3,7 |
3,8 |
4,0 |
4,0 |
|
|
д) Мүлікке салық |
1,3 |
0,24 |
0,3 |
0,3 |
|
|
е) Жер салығы |
0,3 |
0,3 |
0,4 |
0,4 |
|
|
ж) Көлік құралдарына салық |
0,65 |
0,70 |
0,74 |
0,82 |
|
|
з) Жер қойнауын пайдалан
ғаны үшін салығы |
0,25 |
0,16 |
0,18 |
0,23 |
|
4 |
Басқа да табыстар |
12,5 |
11,8 |
8,9 |
6,72 |
Қайнар көзі: ҚР Статистика Агенттігінің 2008-2011жж. мәліметтері бойынша құрастырлған.
Берілген мәліметтерден бюджетке салықтық төлемдер 4,6 ұлғайды, яғни 87,5 %- дан 92,1 %- ға көтерілді. Мұнда корпоративтік табыс салығының түсімдері орташа алғанда 6-7 %-ға, қосымша құн салығына түсімдер орташа 8-9 %-ға өсті. Корпоративтік табыс салығы мен қосымша құн салығы түсімдері мемлекеттік бюджетке түсетін барлық салықтың 80 % — ын құрады. Осыдан 2009-2011 жылдардағы ҚР мемлекеттік бюджет түсімдерінің құрылымында салықтың негізгі жоғары үлесін корпоративтік табыс салығы, қосымша құн салығы, әлеуметтік салық, жеке табыс салығы құрады[3].
Осы талдау бойынша қорытындыдан еліміздегі салықтың саясаттың жүргізілуі, бюджетке салық түсімдерінің жоғарлауына әкелгені байқалады.
Соған қарамастан еліміздегі шағын және орта кәсіпкерлік қызметтің еліміздің ІЖӨ үлесі төмен, оны дамыту барысында салық жеңілдіктерін қолданудың келесі бағыттарын белгілеуге болады:
- шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін арнаулы салық режимін қолдану аясын кеңейту және оларды ең алдымен, экономиканың шикізат емес секторына инвестициялар салуға тарту үшін шаралар қабылдау;
- шет ел тәжірибесі негізінде оқыту орталықтарын құрып, онда шағын кәсіпорындар субъектілеріне арнайы жеңілдік жүйемен білім мен кеңес беруді ұйымдастыру.
Алдағы уақытта осы мәселердің шешімін табуы, мемлекет бюджетінің өскелең шығындарын салықтық кірістермен толықтыруға мүмкіндіктер құрып, еліміз экономикасының бәсекеге қабілетті мемлекеттер қатарынан көрінуге үлес қосады деген ойдамыз.
Әдебиеттер
1. Қазақстан Республикасының»Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Заңы(Салық Кодексі) —Алматы: Бико, 2008г.
2. Исаханов П.Б. Орта және шағын кәсіпкерлікті дамытудағы салық салудың ролі//Аль-Пари, -2005.-№3
3. ҚР Статистика Агенттігінің 2008-2011жж. мәліметтері