Қазақстан Республикасында орта және шағын кәсіпкерлік субъектілерінің даму тенденциялары туралы қазақша реферат
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес күтілген нәтиже: шағын кәсіпкерлік субъектілерінің жалпы ішкі өнімдегі үлесі 15% дейін, ал субъектілердің жалпы саны 500 мыңға дейін, шағын бизнес саласында жұмыспен қамтылғандардың 2млн адамға дейін артуы керек болатын. Табиғи монополияларды реттеу бәсекекелестікті қорғау және шағын бизнесті қолдау жөніндегі агенттіктің мәліметтері бойынша 2002 жылдың соңында елімізде 372 мыңнан астам шағын кәсіпкерлік субъектілері қызмет жасап, онда 1,4 млн адам еңбек еткен. Бұл республикадағы еңбекпен айналасындағылар 23 % 2002 жылмен салыстырғанда 2003 жылы республика бойынша шағын кәсіпкерлік субъектілерінің саны 12 % онда жұмыспен қамтылғандардың саны 13% артқан.
Жалпы шағын кәсіпкерлікті дамыту аймақтық экономиканы көтерудегі маңызы зор.Кәсіпкерліктің салыстырмалы түрде жан- жақты дамыған орталықтарының бірі Алматы облысы болып табылады. Енді, Алматы – облысы бойынша кәсіпкерліктің даму деңгейін деңгейін келесі мәліметтерден көруге болады
Кесте 1
Алматы облысының шағын кәсіпкерлік субъектілерінің саны туралы мәлімет (бірлік)
| Жылдар | 2000 ж | 2001 ж | 2002ж | 2003ж | 2004ж |
| Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің саны | 17587 | 18317 | 18808 | 34568 | 56961 |
| Оның ішінде, өндірісте | 297 | 430 | 442 | 618 | 785 |
Алматы облыстық кәсіпкерлік, шағын және орта бизнесті дамыту мен қолдану жөнінде комитетінің мәліметтері.
Осы кестеде келтірілген мәліметтерден байқалғандай, талдауға алынған 2000-2004 жылдары шағын бизнестің қалыпты дамуы деңгейі байқалады. Бұл ең алдымен аталған жылдары макроэкономикалық тұрақтану тенденциясының сақталуы мен мемлекет тарапынан шағын және орта бизнестің дамуына басым көңіл бөлуінің нәтижесі. 2003 жылы 2000 жылмен салытырғанда шағын бизнес субъектілерінің саны мен өндірістегі кәсіпкерлер санының сәйкесінше 1,9 және 2,1 есеге артуына, әсіресе, 1997 жылдан бастап мемлекеттің шағын кәсіпкерлікті қолдауды күшейтуі оң ықпал етті.
Алматы облысындағы шағын және орта кәсіпкерліктің даму барысын жіктеп қарастырсақ, ол мына төмендегі мәліметтерге келтіріледі.
Алматы облысы бойынша 2000 жылы 17587 шағын кәсіпкерлік субъектілерітіркеліп, 15685-і немесе 89,1% жұмыс істесе, 2001 жылы тіркелген 18317 субъектісінің 16136-сы немесе 88% қызмет жасаған. 2002 жылы 18808 шағын кәсіпкерлік субъектісі тіркеліп, оның 16937-і немесе 90% жұмыс жасаған. Жалпы, 2002 жылы 2000 жылға қарағанда жұмыс жасайтын шағын және орта бизнес субъектілерінің саны 1,17 есе артқан.
1-кестеде келтірілген мәліметтерден байқалып отырғанындай, облыс бойынша шағын және орта бизнестің дамуының дамуының әртүрлі даму тенденциясы сақталуда.
Өндірістегі шағын және орта бизнестің даму барысында салық, несие тәрізді мәселелермен қатар, олар өндірген өнімнің өзіндік құнының жоғарылылығы мен сапасының нашарлылығына сұраныстың төмендегі, қаражат пен шикізаттың тапшылығы, ішкі нарықтық импорт тауарлардан қорғалмауы, өндіріс орындарындағы құрал-жабдықтардың техникалық жағдайының төмендегі мен бұл салаға инвестиция тартуға деген бастаманың әлсіздігі сияқты мәселелер өз әсерін тигізіп отыр.
Кесте 2.
Алматы облысы бойынша жеке кәсіпкерлікпен айналысатын тұлғалардың ішіндегі нақты салық төлеуге тартылғандар туралы мәлімет, 2001-2003жж.
| Саны | 2001ж | 2002 ж | 2003 ж | |||
| Адам | Үлесі % | Адам | Үлесі % | Адам | Үлесі % | |
| А | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
| Барлығы, соның ішінде | 12509 | 100 | 11943 | 100 | 15555 | 100 |
| А) патент негізінде | 9324 | 74,5 | 8934 | 74,8 | 11933 | 76,5 |
| В) тіркеу куәлігі бойынша | 3185 | 25,5 | 3009 | 25,2 | 3622 | 22,5 |
Алматы облысы бойынша салык, комитетінің мөліметі бойынша.
2-кесте мәліметтерінен байқалғанындай, тіркеу куәлігі негізінде қызмет ететін жеке кәсіпкерлерге қарағанда, патент бойынша жүмыс жасайтын жеке кәсіпкерлердің үлесі басым, бір ғана 2002 жылдың өзінде тіркеу куәлігі бойынша қызмет стетін жеке кәсіпкерлердің үлесі 22,5 %, ал патент негізінде жүмыс жасайтын жеке кәсіпкерлердің үлесі 76,5% қүрайды (кесте)
Кесте 3
Алматы облысы бойынша шағын және орта кәсіпкерліктегі занды түлғалардын
өндіріс көлемі
| Экономикалық қызмет түрі | ондіріс колемі (қызмет.жүмыс) млн. тг. | |||||
| 200 1ж | 2002ж | 2003ж | |||||
| Сома сы | үлссі% | Сома сы | үлесі% | Сома сы | үлссі%
І |
|
| Барлығы Оның ішінде: | 2751,7 | 100 | 7352,6 | 100 | 9778,6 | 100 |
| Онеркәсіп ондіріс | 606,1 | 22,ОТ1 | 1848,9 | ^ 25,14 | 2358,4 | 24,12 |
| Ауылшаруашылық онімдерін қайта өңдеу | 382,4 | ^Г89 | 349,6 | 4,75 | 1311,2 | 13,40 |
| құрылыс | 203,4 | 7,39 | 546.3 | 7,43 | 1203,2 12,30 | |
| Көлік және байланыс | 42,6 | 1,55 | 71,7 | 0,98 | 255,6 2,61 | |
| Сауда | 1095,9 | 39.82 | 3109,4 | 42,29 | 2970,8 | 30.38 |
| конақ үй, мейрамханасы | — | — | 62,7 | 0,85 | 63,5 | 0,65 |
| Тағы басқа қызмет түрлері | 421,3 | 15,31 | 1364,0 | 18,55 | 1615,9 | 16,52 |
Алматы облысгпық косіпкерлік, шағын және орташі бизнесті дамыту мс/І к жөніндегі комитеттің мәліметтері
3-ші кесте мәліметтері негізінде Алматы облысы бойынша шагын жонс орта бизнистегі косіпкер заңды түлғалардың оидіріс (қызмет корсету, жүмыс орындау) колемі 2001 жылы 2751,7 миллион тсңгені қүраса, оныц ішіндс оперкосіп ондірісіндегі ондіріс колемі 606,1 миллион тсңгсні 22,02 жалпы оидіріс (кызмет корсету. жүмыс орындау) колемінің 22,02 процентін күраған. 2002 жылы шағын және орта бизнестегі өндіріс колемі 7352,6 миллион теңгсні қүраған, оның ішінде онеркосіп ондірісінің үлесі 25,14% қүраған. 2003 жылы кәсіпкерліктегі ондіріс (қызмет корсету, жұмыс орындау) колемі 9778,6 миллион тсңгені күраса, оныц 24,12% өнеркәсіп өндірісінің үлесіне тиді.
Кесте 4
Алматы облысы кәсіпксрлікпсн айналысатын жскс тлгалардын
ондіріс көлемі *
|
Экономикалық қызмет түрі |
өндіріс көлемі (қызмет,жүмыс) млн. тг. | ||||||||||
| 200 1ж | 2002ж | 2003ж | |||||||||
|
Сома сы |
үлесі% |
Сома сы |
үлесі% |
Сома сы |
үлесі% |
||||||
| Барлығы |
1499,1 |
100 |
2701,2 |
100 |
5910,4 |
100 |
|||||
|
Оның ішінде: |
|
|
|
|
|
|
|||||
|
өнеркосіп өндіріс |
26,8 |
1,79 |
114,5 |
4,22 |
232,4 |
3,93 |
|||||
|
Ауылшаруашылық өнімдерін қайта өндеу |
23,0 |
1,53 |
63,6 |
2,35 |
182,5 |
3,09 |
|||||
|
қүрылыс |
1,5 |
0,10 |
5,2 |
0,19 |
6,8 |
0,12 |
|||||
|
Көлік және байланыс |
173,1 |
11,55 |
169,8 |
6,29 |
232,5 |
3,93 |
|||||
|
Сауда |
1105,0 |
73,71 |
1752,6 |
64,88 |
3278,2 |
55,46 |
|||||
|
қоғамдық тамақтандыру |
42,7 |
2,85 |
152,6 |
5,65 |
297,8 |
5,04 |
|||||
|
Туризм |
од |
0,006 |
0,4 |
0,01 |
0,5 |
0,008 |
|||||
|
Қызмет көрсету |
32,4 |
2,16 |
202,8 |
7,50 |
527,3 |
8,92 |
|||||
|
Тағы басқа қызмет түрлері |
96,5 |
6,44 |
239,7 |
8,87 |
1152,4 |
19,50 |
|||||
Алматы облысы кәсіпкерлік, шагын және орта бизнесті дамыту мен қолдау жөніндегі комитеттіц моліметтері бойынша
3-кестеде Алматы облысы бойынша шағын және орта бизнасіндегі кәсіпкер жоне орта бизнесіндегі косіпкер жеке түлғалардың ондіріс (қызмет көрсету, жүмыс орындау) көлемі туралы мәліметтер келтірілген 2001 жылы кәсіпкер жеке түлғаларды жалпы өндірісі (қызмет көрсету, жұмыс орындау) көлемі 1499,1 млн. тенгені қүраса оның ішіндегі өнеркәсіп өндірісінің үлесі 1,79% болды 2002 жылы бүл корсеткіш 4,22 % құраса 2003 жылы кәсіпкер жеке түлғаларды жалпы өндірісі (қызмет көрсету,жұмыс орындау) көлемі 5910,4млн. теңгені қүрасы оның ішіндегі өнеркәсіп өндірісіндегі өндіріс көлемі 232,4 млн теңгені немесе 3,93% қүраған соның ішіндегі басты себептердің бірі-республикадағы онеркәсіп ондірісінң шикізат өндіру бағытында басым дамығандағы яғни ондеу, кайта өндеу салаларының нашар дамығанынан отандық өдіріс ішкі және сыртқы нарыққа жоғары сапалы орі бәсекелік қабілетті онім ендіреалмауда ал ондай жоғары сапалы, бәсекелік қабілеті, сүранысқа сай өнім өндіру, суранысқа сай өнім өндіре алмауда, ал ондай жоғары сапалы, бәсекелік қабілетті, сұранысқа сай өнім өндіру үшін қажетті ондіріс құрал жабдықтары деңгейінің томендігі кедергі болуда.
3-ші және 4-ші кестелерге талдау жасау барысында Алматы облысы аумағында шағын және орта бизнестегі косіпкер және түлғалар сан жағынан басым болғанымен де, кәсіпкер занды түлғаларда жүмыспен қамтылғандар санының артық екені байқалды -әрі әрбір қызмет түрлерінің даму деңгейі де әр түрлі, өзге кәсіп түрлеріне қарағанда бере нәтижесі тез болғандықтан шағын және орта бизнестегі сауданың даму қарқыны доғары. Кәсіпкер занды түлғалардың арасында онеркәсіп ондірісімен айналысатындардың саны 2003 жылы 2001 жылға қарағанда 1,5 есе артса, 2002 жылмен салыстырғанда 1,02 есеге артқан. 2002 жылы өнеркәсіп өндірісінде тіркелген 442 кәсіпкер занды түлғаның 259-ы немесе 58,6% нақты жүмыс жасаған, қалған 41,4 % түрлі себептермен жүмыс жасамаған. Өнеркәсіп өндірісіндегі жеке түлғалардың саны 2003 жылы 14065 субъектіні қүраған, бүл 2002 жылмен салыстырғанда 2,2 есеге, ал 2001 жылмен салыстырғанда 1,8 есеге артты деген сөз (4 кесте). Бір коңіл қуантатын жойт, ол онеркәсіп өндірісі шағын жоне орта бизнесінде жүмыспен қамтылғандар санының жыл өткен сайын артуы, бүған 3-ші және 4-ші кестелерде келтірілген мәліметтер куо: 2003 жылы өнеркәсіп өндірісіндегі кәсіпкер занды түлғаларды жүмыспен қамтылғандар саны 6520 адамды қүраған, бүл 2001 жылға қарағанда 1,8 есеге; 2002 жылмен салыстырғанда 1,2 есеге артқан; өнеркөсіп өндірісіндегі кәсіпкер жеке түлғаларды жүмыспен қамту деңгейі 2003 жылы 502 адамды қүраған, яғни 2001 жылмен салыстырғанда 1,3 есе артық. Жалпы онеркәсіп өндірістегі шағын және орта бизнеспен қамыту деңгейі кәсіпкер занды түлғаларды 23,12%, ал кәсіпкер жеке түлғаларда 2,98 % құраған.
Демек, өнеркәсіп өндірісіндегі кәсіпкерлік өте баяу болғанымен де, даму деңгейін сақтауда.
Өндірістегі шағын косіпкерліктегі субъектлердің алғашқы қалыптасып дамуында инвестициялық және қаржы несие жүйесі арқылы қолдау көрсетудің маңызы зор. Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауды қаржылық кемек арқылы жүзеге асыру барысында жыл сайын аталған мақсатқа қарастырылған қаржыландыру (ассигнование) шеңберінде берілген республикалық және жергілікті қаражатымен қатар, 1998 жылдан бастап Астана, Алматы, Қарағанды ; Шымкент қалаларының кейбір банктері (Казкомерцбанк, Халықтық банк, Цесна банк, банк центр кредит, Алматы сауда қаржьт банкы) еуропалық даму жөне реконструкция банкысының заемдары бойынша шағын бизнесті қолдау бағдарламасын жүзеге асыруда.
Өнеркәсіптік қүрал жабдықтарға бағытталған қүрделі қаржы салымына салық жеңілдіктері азайтылғанмен, жеке түлғаларға берілетін жеңілдіктер артқан.
Басқа да ор түрлі салық жеңілдіктеріне байланысты шектеу қойылды. Бүл бағдарламаның теориялық негізі болып американдық экономист А. Лаффердің, кейіннен лаффер қисығы деген атпен танымал болған теориясы саналады.
Лаффер қисығы
Мұндағы, К- салық ставкасы; У-бюджет кірісі; К.- сальгқ ставкасы өткен ставкасы өткен жағдайда У —&вджет кірісіде артады. Бірақ салық ставкасының оңтайлы молшері Кі-меміекеттік б^өджет кіріфнің У максимальды молшерін Угқамтамасыз етеді, яғни қалыпты аймсЯй^ГОдан әрі салықтардың әсуі еңбе», өндіріс, кәсіпкерлікке деген ынтаны төмендетеді, демек 100% салық салу жүзеге асырылған жағдайда мемлекеттік бюджет кірісі 0 -ге тең болады.
Салықтың төмендеуінінің нәтижесі болып экономикалық өрлеу мен мемлекет кірісінің өсуі саналады. Ал, Лаффердің түжырымы бойынша, көлеңкелі экономика және салық жүйесі кері байланысты. Салықтардың осуі колеңкелі экономика мөлшері занды және заңсыз табысты салықтан жасыруфы, табыстың басым бөлігін декларацияда көрсетпеуін арттырады.Керісінше, салықтардың төмендеуі экономиканың дамуына ықпал етеді. Демек мемлекет кірісі салық базасының үлғаюынан емес, салық ставкаларының өсуі есебінен артады. Бүл теорияның кейбір аспектілерін Америка Қүрма Штаттары Үкіметі XX ғасырдың 20-60 жылдары салық рефомасын өткізу барысында, кейінірек, жаңа ондеулерді ескере отырып, 80 жылдары қолданды. Демск, Лаффер түжырымы еркін нарық механизмінің қалыпты іс орекеті жағдайында тиімді болып табылады.
Осы тұста занды бір сурақ туады салық салудың оңтайлы деңгейін қалай анықтауға болады? Әр түрлі ғылыми әдебиеттерде алуан түрлі пікірлер келтіріліп, салық төлеуші өз табысының 30-50% салық түрінде мемлекетке беруге жағдайы келеді деп түжырымдайды. Біздің ойымызша, бүл қисынсыз түжырым. Ойткені салық толегеннен кейін қалған табысы өндірістің көлемін ұлғайтуға, техникалық базаны нығайтуға тағы басқа мүқтаждықтарды шешу барысында жетуі тиіс