Қазакстан мен Түркия мемлекеттері арасындағы мәдени байланыстардың ең ауқымды белігін көркем өнер мен шығармашылык саласындағы қарым-қатынастар құрайды. Тарихи тамырлары бір туысқан халықтардың бұл саладағы өзара байланыстарының бастауы бұрынғы кезеңдерге барып саятыны мәлім. Түркі әлемінің мәдениет саласындағы бұрынғы мұралары осы халықтардың бәріне бірдей ортақ екені белгілі. Кеңестік дәуірдің өзінде қазақтың көрнекті мәдениет қайраткерлерінің шығармалары Түркияда жарық көргені, насихаттал-ғаны аян. Бұл тұрғыда ең алдымен көркем әдебиет саласындағы қазақ авторларының шығармаларын айтуға болады. Кеңестік дәуірде есімдерін айтуға тыйым салынған Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев және осылар сияқты басқа да қуғын-сүргін құрбандары болған аса көрнекті ақын-жазушылардың шығармалары түркі әлемінің мақтанышы ретінде Түркияда кеңінен танымал болуы осының айғағы. Бұрын Түркияда Мағжан Жұмабаев туралы жиі айтылып, өлеңдері белгілі болса, онын өзінің туған елінде ақын есімі айтылмай келді. Сондықтан 1980-жылдардың соңы 1990 жылдардың бас кезінде репрессия құрбандары ақталып, Ахмет, Мағжан, Міржақып және басқаларының шығармашылық мұрасы халқына қайта табысқанда бұл бүкіл түркі әлеміндегі
елеулі оқиға ретінде қабылданды.
Сондықтан тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің алғашқы жылдарынан бастап Түркия елімен байланыстың дәнекері ретінде ең алдымен әдебиет өкілдерінің бұл іске мұрындық болуы заңды құбылыс екені даусыз. Әдебиет екі жақты ынтымақтастыктың ерекше прогрессивті салаларының бірі болып табылады, себебі әдебиет өзіне шығармашылық табысқа жетудің айқын қасиеттері ретінде ұлттың рухани болмысын бойына терең сіңіреді.
Әдебиет — өркениетті адамзаттың рухани жан-дүниесін байытудың негізгі арналарының бірі. Қазақстан мен Түркия әдебиетінің өзара байланысы осымен айқындалады. 1990 жылдардан бастап әдеби байланыстардың жаңа кезеңі басталғаны мәлім. Оған басты ұйтқы болған шаралар қатарында Қазақстан жазушылар одағы өкілдерінің, жекелеген көрнекті әдебиет қайраткерлерінің, әдебиеттанушы, түркі халықтары әдебиетінің тілі мен тарихын зерттеуші ғалымдардың Түркияға іс сапарлары кезінде қол жеткен келісімдердің іске асырылуын атап айтқан жөн.
Алғашкы кезде осындай кездесулер, екі жакты байланыс біртіндеп нақты шаралардың жүзеге асуына ұласты. Бірінші кезектегі мәселе екі ел әдебиетінің нұсқаларын, түркі халықтары әдебиетінін ортақ мұрасына жататын үлгілерін халыққа таныстыру болса, бұл арнайы ғылыми конференцияларда, мәжілістерде талқыланып, келешек байланыстардың басты шаралары белгіленді. Сондай-ақ әдеби байланыстар тек көркем шығармаларды аударып, халыққа таныстырудың қарапайым түрлерін ғана қамтыған жоқ, олар жалпы түркі әлемі, оның ішінде қазақ мәдениетінің тарихына, қазақ халқының рухани мұрасына, оның зерттелу деңгейі мен барысына байланысты пікір алмасу, ғылыми талқылаулар негізінде тұжырымдалды. Сондықтан қазақ-түрік әдеби байланыстарының кең тараған түрлері түрік тіліндегі шығармаларды қазақ тіліне, ал қазақ тіліндегі шығармаларды түрік тіліне аударып, басып шығару қадамдарынан басталып,
осы мәселеге байланысты халықаралық құрылтайларды, конферениияларды, кездесулерді ұйымдастыру, ғалымдар мен мамандардын өзара тәжірибе алмасуын, сондай-ақ ұлттық әдебиет ерекшеліктерімен таныстыратын еңбектер жазуға дейінгі шараларды қамтиды. Осының нәтижесінде қазақ әдебиеті түрік оқырмандарына Абай, Мұхтар Әуезов, Жамбыл Жабаев және басқа да ақын-жазушылардың аударма шығармалары арқылы кеңінен танылып отыр. Қазақ-түрік әдеби байланыстары екі халыққа да ортақ мәдени оқиғаларға байланысты шапшаң дамыды. Мысалы, 1995 жылғы 20-27 сәуірде Абайдын туғанына 150 жыл толуына орай Абай апталығы Стамбұл, Анкара, Измир, Маниса сияқты Туркияның ірі саяси, мәдени және сауда-экономикалық орталықтарында кеңінен аталып өтті. Бұл оқиғаны мерекелеуге Қазақстан Үкіметінің Вице-премьері А.Есімов бастаған Қазақстан делегациясы қатынасты. Оның құрамында Мәде-ниет министрі Т.Мамагаев, оның орынбасары В.Кутовой, Білім министрінің орынбасары Ш.Беркімбаева, Қазақстан Жазушылар одағының хатшысы Б.Қойшыбаев, М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының директоры С.Қирабаев, сондай-ақ академиктер, журналистер, жазушылар, әртістер мен шығармашылық ұжымдар болған еді. Бұл мерекені ұйымдастыруға Түркия Республикасының жоғары басшылығы, Президент аппаратының, Мәдениет және Білім министрлігінің өкілдері, түрлі қорлар, кәсіпорындар мен қоғамдық ұйымдар тартылды. Мереке алдында Абай шығармалары тұңғыш рет түрік тіліне аударылып, басылып шығарылды (Абайдың «Тандамалы шығармалары» түрік тіліне аударылып, кітап ретінде 1995 жылы екі тілде Анкара қаласында 200 мың данамен шықты).
Осы жолы сонымен қатар Абай шығармашылығы, онын өмірі, дүниетанымы туралы ғылыми мақалалар жинағы түрік тіліне аударылып, басылып шығарыл-ды. Түрлі университеттерде Абай шығармашылығына арналған ғылыми конфе-ренциялар өткізілді. Қазақстан жөнінде түрлі-түсті фотоальбомдар әзірленді,
көптеген журналдардың жекелеген нөмірлері Абай шығармашылығына арналды, Түркияның ұлттық телеарнасында хабарлар мен сұхбаттар жүргізілді, Абай бейнеленген сыйлықтар мен плакаттар шығарылды, көрмелер ұйымдас-тырылды, Қазақстандық шығармашылық ұжымдар концерттер берді. Абай құрметіне пошта маркалары шығарылды, Ұлттық лотерея комитеті Абайға арналған арнайы лотерея шығарды, Абай құрметіне Стамбұл, Измир, Салихлы қалаларындағы көшелерге ұлы ақынның есімі берілді және Анкара қаласындағы бір мектеп Абай есімімен аталатын болды.
Білім министрліктерінің келісімі бойынша Түркия мектептерінде бір күн Абай шығармашылығына арналды. Бұл шараның түрік жастарының біздің халқымызды танып білуінде үлкен рөл атқаратыны және біздің халықтарымыз-ды жақындата түсуінде зор маңызы бар екені аян. Президентіміз Н.Ә. Назарбаевтың бұл жөнінде «Біз Абай арқылы қазақ халқын әлемге танытамыз» деген сөздерінің нақтылығына айқын куә боламыз.
Түркиядағы Абай апталығына байланысты өткізілген барлық шаралар жергілікті баспасөз бен теледидарда кеңінен насихатталды.
Қазақстан мен Түркия мемлекеттері арасындағы мәдени байланыстардың тереңдей түсуіне, екі ел халқынын рухани-мәдени байлығын бір-біріне танытуда қазақтың ұлы ақыны Жамбыл Жабаевтың 150 жылдығын өткізуге байланысты белгіленген шаралардың орындалуы да зор ықпал етті. ЮНЕСКО шешімімен өткізілген мәдени өмірдегі бұл оқиға Қазақстан көлемінде ғана емес ТМД елдерінде де, алыс шетелдерде де кеңінен атап өтілгені белгілі. Солардың ішінде әсіресе осы мерейтойға байланысты Түркиядағы өтісізілген мәдени шаралар ерекше орын алады.
1996 ж. 15 қазанда Анкарада Жамбылдың 150 жылдық мерейтойына арналған жиналыс болып әтті. Оған түркиялық және қазақстандық ғалымдар мен ғылым қайраткерлері қатысты. Осы оқиғаның алдын ала 1996 жылдың бас кезінде
Жамбылдың таңдамалы шығармалары түрік тіліне аударылып, суреттермен әсем безендірілген «Жамбыл» атты кітап 350 мың данамен екі тідде жарық көрді. Жамбылдың 150-жылдығына орай Түркиядағы оқу орындарында, ғылыми орталықтарда көптеген ғылыми конференциялар өткізілді, мерзімді басылымдар мен журналдарда оның шығармашылығы туралы мақалалар жарияланды.
Жамбылдың 150 жылдығына арналған түркі әдебиетінің кештері, концерттер, басқа да мәдени шаралар Түркиядағы қазақ диаспорасы екілдерінің, осы елде білім алып жатқан қазақстандық студенттер мен ғалымдардың қатысуымен өткізілді. Осы мәдени шараларды ұйымдастыруда, екі ел арасындағы дәнекерлікті нығайтуда Қазақстанның Түркиядағы Елшілігі орасан көп жұмыс атқарды. Өз кезегінде Түркия Республикасының Қазақстандағы Елшілігі де осындай қызмет көрсетіп, мәдени, саяси, экономикалық байланыстарды тереңдетуге септігін тигізді.
1990 жылдардын бас кезінде кеңестік заманда қудалауға ұшырап, шығармашылық мұрасы жабық Шәкәрім Құдайбердиев, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов және басқаларының есімі халқына қайта оралуымен қатар олардың шығармашылығын насихаттау да ерекше маңызға ие болды. Осы кезде қазақ әдебиетінің алыптары Мағжан Жұмабаев, Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіровтің 100 жылдық мерейтойлары да өткізілді. 1994 жылы өткізілген осы мерейтойлар өз кезегінде 1995 жылы Абайдыі, 1996 жылы Жамбылдың 150 жылдығын өткізу мерейтойла-рына ұласты. Осы еске алу шараларының заңды жалғасы ретінде 1997 жыл Мұхтар Әуезовтың 100 жылдық мерейтойына ұласқаны мәлім.
ЮНЕСКО тарапынан өткізілген бұл мереке Қазақстанның мәдени өміріндегі елеулі оқиға ғана емес, сонымен қатар бүкіл әлемдік мәдениет тарихындағы зор оқиға ретінде атап өтілді. Әсіресе Түркия елінде Мұхтар Әуезовтің есімі Абайды әлемге танытқан ұлы жазушы ретінде, Ахмет, Міржақып, Мағжан,- Жүсіпбек-
тердің ізбасары, олардың дәстүрін жалғастырушысы, қазақ әдебиеті мен жалпы мәдениетін әлемдік өркениет деңгейіне көтеріп, танытқан классик жазушы ретінде бұрыннан айтылып келген болатын. Енді нақты іс жағдайында Мұхтар Әуезов күндері Түркияда ресми өткізілетін болды.
Дәл осылайша 1997 жылы Түркияда ұлы қазақ жазушысы Мұхтар Әуезовтің 100 жылдық мерейтойына орай жазушының бірнеше кітабы жарық көрді: «Білім» баспасынан қазақ әдебиетіне жарқын бет болып қосылған Мұхтар Әуезовтің негізгі шығармасы — «Абай жолы» роман-эпопеясы екі том болып түрік тілінде басылып шықты. Сонымен қатар «Әуезов туралы мақалалар жинағы» басылып шықты. Бұл кітапта оның жазушылық ойыныя тереңдігін, суреткерлігінің жанжақтылығын терең ашып көрсететін естеліктер мен зерттеу мақалалары жарияланды. Сонымен қатар жазушының әр жылдары жазған зерттеу мақалалары, публицистикалық шығармалары М.Әуезовтің «Мақалала-ры» деген атпен жарияланды. Бұл кітапқа жазушының қазақ эпосы мен ауыз әдебиетіне байланысты тандамалы мақалалары, зерттеулері мен толғаулары енді.
Сонымен қатар М.Әуезовтің әр кезеңде қазақ ауыз әдебиетінің нұсқалары, жалпы түркі халықтары әдебиетіне байланысты зерттеулері жеке кітап болып басылып шықты. Мысалы, оның «Ауыз әдебиеті туралы таңдамалы шығармалар» деген жинағында онын Жамбыл және халық шешендері мен жазушылар, дастандар, халық әдебиеті туралы зерттеулері мен мақалалары топтастырылған. Мұнда оның қазақ әдебиетінің дамуы мен қалыптасуы жөнінде келелі пікірлері жинақталған.
М.Әуезовтің 100 жылдығына байланысты оның басқа да көркем шығарма-лары жеке кітап болып түрік тілінде басылып шықты. «Әңгімелер» атты жинағына оның таңдамалы әңгімелері топтастырылғанң Түрік оқырмандарының пайымдауынша оларда «әлеуметтік мәселелер өткір қойылады, сонымен бір мезгілде сөз құдіреті мен ой тереңдігі айқын аңғарылады».
1997 жылы ТҮРКСОЙ баспасынан М.Әуезовтің «Тандамалы әңгімелері» де шықты. Сондай-ақ түрік бұқаралық ақпарат құралдарында М.Әузовтың өмірі мен шығармашылығы туралы мақалалар жарық көрді, мемлекеттік және жекеше телеарналарда М.Әуезовтің шығармашылығы жөнінде фильмдер көрсетілді (ТРТ, ТРТ-Аврасья, СТВ және т.б.). Ұлы жазушының 100-жылдығына Ататүрік Мәдениет орталығында, Қазақстан-Түркия достық қоғамында, Анкара және басқа университеттерде ғылыми-теориялық конференциялар өткізілді.
Бұл байланыстардың ең манызды нәтижесі Туркия халқының Қазақстан, Қазақстан халқының Түркия туралы мәдениет, әдебиет, өнер саласындағы мәліметтері артып, өзара хабар алмасу дәрежесі биік деңгейге көтерілді. Түріктер қазақ ұлтының мәдениетімен, оның ерекшеліктерімен жеке тұлғалар творчествосы арқылы танысты. Осының нәтижесінде екі елдің өзара ынтымақтастығын одан әрі нығайта түсуге нақты дәнекер болды.
Осы орайда қазақ әдебиетшілерінің өздерінің түрік әрептестерімен еліміз тәуелсіздік алмай тұрып-ақ тығыз байланыс орната бастағанын айтуға тиіспіз.
1990 жылы М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының бірқатар ғалымдары (Р.Бердібай, Ш.Сәтпаева, И.Жармұхамедов, А.Сейдімбеков) халық-аралық «Ахмет Ясауи әлемі» дөнгелек столының жұмысына қатысып, қызықты ғылыми баяндамалар жасады. 1991 жылы қазанда Түркияда өткен Ахмет Ясауи халықаралық симпозиумы осы диалогтың жалғасы іспеттес болды. Оның жұмысына М.Жармұхамедов қатысып, «А.Ясауидін «Насаб-наме» және «Рисала» қол жазбалары туралы» баяндама жасады. М.Жармұхамедовтың Түркия сапары нәтижесінде осы елдің Мәдениет министрлігі баспасының директоры А.Коркмаз-бен «Насаб-намены» Туркияда жеке басылым ретінде шығару жөнінде уағдаластыққа қол жеткенін атап айтқан жөн.
Сонымен қатар, Қожа Ахмет Ясауи мұрасы жөніндегі келесі симпозиумды М.Әуезов атындағы Әдебиет және Өнер институтының ұйымдастыруымен 1993
жылы Алматы қаласында өткізу жөнінде екі жақты шешім қабылданды. (Біздің мәліметіміз бойынша бұл 1993 жылы Кайсери қаласында өткен).
Қазақ-түрік әдеби байланыстары жалпы өркениет, мәдениет проблемаларын талқылауға ұласқанын айту қажет. Мысалы, 1991 жылы академик З.Ахметовтің әзірлеуімен Конья қаласында Кенестік және түрік коллоквиумы үшін «Түркі поэтикасы дамуының соңындағы қазақ эпикалық эпосын зерттеу проблемалары» деген тақырып ұсынылды. Бұл ғылыми жиында ойдағыдай өткені белгілі.
1993 жылы 1-7 шілде аралығында Анкара қаласында «Ұлы Жібек жолы» фестивалінің шеңберінде «Ұлы Жібек жолының бойында тұратын халықтардың халық әдебиеті» атты тақырыпта халықаралық әдеби симпозиум өтті. Оның жұмысына суырып салма ақын Ә.Қалыбекова мен ҚР ҰҒА М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының аға ғылыми қызметкері, доцент М. Жармұхамедов қатысып, «Қазақ әдебиетіндегі ақын-жыраулар дәстүрі» деген тақырыпта баяндама жасады. Сөйтіп, ол ғылыми қауымға қазақ әдебиеті дәстүрінін өзге түркі халықтары мәдениетінен айрықша өзгешеліктерін жеткізді. М.Жармұхамедов өзінің Түркияға сапары жөніндегі материалын «Қазақ әдебие-ті» газетінде жариялады (12.09.1993).
Қазақ-түрік әдеби байланыстары жалпы мәдениет саласындағы қарым-қатынастар аясында түркі халықтары өміріндегі басқа да оқиғаларға байланысты дамығанын байқауға болады. Мысалы, Шыңғыс Айтматов тек қырғыз халқының жазушысы ғана емес, бүкіл түркі әлемі халықтарының мақтанышы екенін айту керек. Ш.Айтматов шығармашылығына байланысты ғылыми талдауларға,. конференцияларға, басқа да шараларға Қазақстан өкілдері де міндетті түрде қатысатыны осының айғағы. Мысалы, 1998 жылы 8-10 желтоқсанда Анкара қаласында ШАйтматовтын 70 жылдығына арналған конференция өтті, оның жұмысына Қазақстан жағынан қатысқан Ш.Ыбыраев «Ш.Айтматов және қазақ фольклоры» және З.Ахметов «Ш.Айтматов және қазақ әдебиеті» атты баяндама-
лар жасап, Ш.Айтматов шығармаларының қазақ прозасының дамуына тигізіп отырған үлкен ықпалын атап өтті.
2000 жылы 26-28 мамырда Ичель (Түркия) қаласында «Түркі әлемі
халық әдебиетінің халықаралық құрылтайы» ұйымдастырылып, оның
жұмысына Қазақстан жағынан профессор Ш.Ыбыраев мен Әл-Фараби
атындағы Қазақ Ұлттық уииверситетінің доценті, қазақстандық түрік
ғалымы Ф.Алиоғлы қатысты.
2001 жылы 23-25 нгіурызда Стамбұл қаласы әкімшілігінің ұйымдастыруы-мен жазушылар мен ақындар Стамбұл қаласында бас қосты. Онда Қазақстаннан Олжас Сүлейменов пен Мұхтар Шаханов құрметті қонақ болды. 24-25 наурызда «Әдебиет: бүгін және ертең, оның күнделікті міндеттері мен проблемалары» деген тақырыпта талқылау өтті.
Мұндай ғылыми форумдар Түркиядағы жоғары оқу орындары мен ғылыми орталықтарда жиі өткізіледі. Мысалы, 2000 жылы 22-24 сәуірде Мугла (Түркия) қаласында өткен халықаралық симпозиумда Ш.Ыбыраев «Түркістанға — 1500» секциясында «Қазақ дүниетанымы» атты тақырыпта баяндама жасады.
2000, жылы маусымда Қараман қаласында өткен «Юнус Эмрені еске алу жиналысы мен түркі тілі мерекесінің» жұмысына Юнус Эмренин шығармасын қазақ тіліне аударған Әбубәкір Дастанұлы қатысты.
Біз жоғарыда атап өткеніміздей, әдебиетті танып-бітгуде әдеби және ғылыми шығармаларды аудару баға жеткізгісіз маңызға ие. 1998 жылдан бастап Анкара қаласында қазақ-түрік ынтымақтығын дамыту мен жақындастыруда өлшеусіз үлес қосып келе жаткан «Отау» атты ғылыми-зерттеу және аударма орталығы жұмыс істей бастады. Бұл орталық түрік тіліне М.Әуезовтің «Әңгімелерін», Н.Назарбаевтың «Ғасырлар тоғысындасын», М.Қожаевтың «Отырар тарихын», М.Тұяқбаев пен Е.Смағұловтың «Түркістан тарихын», Н.К.Зейбектің «Яссауи жолын», Ф.Будактың «Қазақстан: кеше, бүгін, ертеңін», М.Эргиннің «Түрік
тілін», М.Айдынның «Сельджүк империясының тарихын», «Дін философиясын» қазақ тіліне аударды. Сондай-ақ, орталық танысу кештерін өткізеді, бағдарламар әзірлейді, мүмкіндігіне қарай түркі әлемінің барлық шаралары мен конферен-цияларына қатысады. Орталыкта аударылған еңбектерді іргелі деп есептеуте болады, олармен танысу ғылым мен мәдениет қайраткерлеріне үлкен пайда береді. Мысалы, мұның айқын дәлелі ретінде Қазақстан Республикасы Президенті Н.Назарбаевтың «Ғасырлар тоғысында» атты кітабының түрік тіліне аударылуын келтіруге болады. Н.Назарбаев — тек Орта Азия ғана емес, түркі әлемі аренасындағы көрнекті саяси қайраткерлердің бірі, оның «Ғасырлар тоғысында» атты деген кітабында КСРО-ның ыдырау кезіндегі Қазақстанның жағдайы, қазақ тәуелсіздігінің қалыптасуы мен мемлекетіміздің болашақтағы перспективалары мен міндеттері терең ашып көрсетілген. Біздің Президентіміз-дің еңбектерін аудару арқылы түрік қоғамын Орта Азиядағы саяси басшылардың бірімен, Қазакстанның тарихымен, мәдениетімен, қазіргі әлеуметтік, саяси және экономикалық жағдайымен терең таныстыруға мүмкіндік туды.
Түріктерге Қазакстанның өткен тарихы мен қазіргі жағдайын таныстыруда Ф.Будактың 1999 жылы түрік тілінде шыққан «Қазақстан; кеше, бүгін, ертең» атты кітабы үлкен рөл атқарады, Автор кітаптың бірінші тарауында қазақтардың шығу тегін, қазақ мемлекеттілігінің пайда болуын, қазақ хандығының құрылуын, Кеңес кезеңіндегі орыс отаршылдығын сөз етеді. Онда автор Қазакстанның қазіргі жағдайына: экономикасы мен өндірісіне, демографиялық жайына, білім беру саласына, мемлекеттің құкықтық негіздеріне, республикадағы экономика-лық қайта құруларға кеңінен тоқталады. Сондай-ақ, автор Қазақстан дамуындағы мүмкін болатын проблемаларды тілге тиек етеді. Бұл кітапты қазақ тіліне аудару біздің проблемаларымызды айқындауға және қазақстандық шындықты терен ұғынуға мүмкіндік берді.
Осы орайда сәл ертеректе, яғни 1996 жылы, Ф.Будактың «Орта Асия мектуплары» (Орта Азия хаттары) атты кітабынын шыққанын да атап өте кеткен жөн. Мұнда ол түркі тілдес мемлекеттердің, онын ішінде Қазақстанның да, саяси, экономикалық жағдайына тоқталады.
Түрік тілінен қазақ тіліне көрнекті саяси қайраткер Н.К.Зейбектің «Яссауи жолы» атты кітабы аударылды, Ол 1998 жылы Аикара қаласында жарық көрді (113 б.). Автор бұл кітапта ұлы сопы Қожа Ахмет Ясауидің өмір жолы мен шығармашылығын көрсетеді, онын түркі әлеміңдегі маңызын ашады, ислам және ғылым, Ясауи және біздін тіліміз, дін мен саясат, діни идеология және саясат категорияларын қарастырады.
Белгілі казақ жазушысы Р.Бердібайдың «Байқалдан Балқанға дейін» атты Кітабы түрік тіліне аударылды. Онда автор Байқал өзенінен Балқанға дейін мекен етіп келе жатқан түркілердің ежелгі мәдениет, тіл, өнер тұтастығы мәселелерін қарастырады. Автор өткенге ой жүтірте отырып, қазіргі жай-күйге талдау жасайды, жорамалдайды және болашақ міндеттерді алға тартады.
2000 жылы атақты түрік ойшылы әрі философы Зия Гөкалптый 1924 жылы жазған негізгі еңбектерінің бірі «Түрікшілдік негіздері» атты еңбегі қазақ тіліне аударылды. Бұл кітабында автор түрікшіліктің нақты бағыттарын, теориясы мен бағдарламасын айқындайды. Бұл шығарманы қазақ тіліне Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің Фадли Алиоғлы тәржімалап, ТИКА қолдауымен жарыққа шығарды. Бұрын бұл атақты еңбек әзірбайжан (1991), өзбек (1993) тілдеріне аударылған болатын.
Қазақстандықтарды түрік мәдениеті мен менталитетімен таныстыру мақсатында «Ататүрік», «Түрікшілдік негіздері» кітаптары Қазақстан кітапхана-ларына берілді.
1999 жылы Шымкентте Мехмет Фуат Көпрулүнің Ахмет Ясауидің қызметіне арналған «Яссауи танымы мен тағылымы» және «Ахмет Иссауидің тарихи өмірі»
атты кітаптары аударылып, басылды. Бір жағынан бұл кітаптар түрік ғалымдарының ғұлама қызметіне қатынастарын, түсініктерін, көзқарастары мен бағасын көрсетеді.
Осы тұрғыда екі ел ғалымдарының түркі халықтарының тілдері туралы енбектерінің де шығарылуын ерекше атап айтқан жөн. Мысалы, Түрік Тілі Куруму қызметкерлері 5-томдық «Түрік тілдерінің салыстырмалы грамматика-сының сөздігін» жасауда. Мұнда түркі тілдерінің грамматикасын түсіндіру көзделген, салыстырмалы талдау жасалып, ұқсастық деңгейлері көрсетіледі. ТИКА ұйымынын материалдық көмегімен шыққалы жатқан осы «Түрік тілдерінің салыстырмалы сөздігінде» түркі тілдерінің барлық сөздік қорын қамту көзделіп отыр. Ал қазақстандық ғалымдар жоғарыдағы жобалардың тиісті бөлімдерімен айналысуда.
М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Ататүрік орталығымен бірлесе отырып, түркі әдебиеті тарихының көптомдығы үшін казақ әдебиеті туралы тарауды жазуға және 25 томдық «Түркі халықтарының эпосы» басылымы үшін ұлттық эпос текстерін әзірлеуге кірісуде.
1991 жылы М.Әуезов атындағы Әдебиет және енер институты Конья
университетімен ғылыми ыитымақтастық жөніндегі келісімге қол қойған
болатын. Онда «Ежелгі және орта ғасырлардағы түркі әдеби ескерткіштері» деген тақырыпта зерттеу жүргізу қарастырылған. Бұл істі жүзеге асыру үшін маман кадрлар қажет екені сөзсіз. Сондықтан М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының қолжазбалар ғылыми орталығында Конья қаласынан келген ғалым Метин Ергин 4 айлық стажировкадан өтті. Оған институт ғалымдары зерттеу бағыты бойынша тәжірибесін толықтырып, методикалық кеңес берді. Өз кезегінде 1992 жылы М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты қолжазба
ғылыми орталығының кіші ғылыми қызметкері Б.Шонқабаев Түркияда 3 айлық практикалық тәжірибеден өтті.
1994 жылы қолжазба орталығының жетекшісі Ш.Ыбыраев фольклор бойынша Түркияда практикалық тәжірибеден өтті. Ол Түркияда болған кезінде халық-аралық конференцияда «Түркі мәдениеті мен фольклорындағы тұлпар» деген тақырыпта баяндама жасады.
Екі жақты осындай ғылыми кадрлар даярлау саяасындағы алмасулар зерттеу тәжірибесін молайтып, ортақ мүдде үшін қызмет етуге жол ашатыны даусыз. Бұл жұмыстар (ғылыми тәжірибе алмасу, маман даярлау) қазір де жалғасып, жыл сайын жетіле беруі сөзсіз.
1992 жылдан бері қарай Түркияда ИЛЕСАМ (ғылыми және әдеби шы-ғармалар авторларының кәсіптік одағы) мен ТИКА-ның күшімен түркі
әлемі жазушыларының құрылтайы өткізіліп келеді, 1-ші мен 2-ші құрылтай (8-10.12.1994) Анкара қаласында өтті, 3-ші құрылтай Бакуде болды.
2000 жылғы қазанда Түркістанда түркі әлемі жазушыларының 5-ші құрылтайы өтті, оны Қазақстан жазушылар одағы мен ИЛЕСАМ (Түркия)
ұйымдастырды. Осы құрылтайлар түркі халықтары жазушыларының нтымақтас-ығын нығайтып, шығармашылық салада әр халықтың өз ерекшеліктерін көрсетуге, сондай-ақ олардын ортақ мәдениеті негізінде қарым-қатынасын нығайтуға қызмет еткені аян. Бұлардың маңызы да осында. Жазушылардың әртүрлі тақырыпта бас қосулары бұрын да болғаны мәлім.
1993 жылы 7-11 маусымда Түркия Мәдениет Миниетрлігінің бастамасымен Анкарада тұңғыш рет түркі мемлекеттері жазушыларының біріккен конференциясы болып өтті, онда бірінші рет күллі түркі әлемі бірлестіктерінің, жазушылар одақтарының өкілдері жиналып, өзара ынтымақтастыққа негіз қаланды. Конферендия жұмысына Қазақстан жазушылар одағынын мүшесі, ҚР ҰҒА-нын академигі, М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының директоры С.Қирабаев пен Қазақстан жазушылар одағының мүшесі, ақын Ф.Оңғарсынова қатысты.
1995 жылы ҚР ¥ЕА-ның корреспондент-мүшесі С.Қасқабасов халықаралық «Түркі әдебиетінің тарихы» атты конференцияға қатысып, «Түркі әдебиетінің тарихы» баспа комиссиясының мүшесі болып сайланды. Түркі әлемі халықтары жазушыларының, ғалымдарының мұндай байланыстары кеңестік дәуірде, ал одан бұрын Ресей империясының отаршылдық қыспағымен үзіліп қалған тарихи
тамырластықтың, туысқандықтың жолдарын айқындап, әрі қарай дамытудан туындайды.
Мысалы, 1996 жылы ақпанда Түркияда туркі әлемі жазушыларының конференциясы болып, онын жұмысына барлық түркі жазушылар бірлес-тіктерінің өкілдері, Қазақстаннан Жазушылар одағының төрағасы Қ.Найманбаев қатысты. Өз кезегінде осындай жиындар Қазақстанда да өткізілді.
2001 жылы 2-3 маусым аралығында әдебиетшілердің 5-ші фестивалі
(КИБАТЕК) Түркістанда, Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік уни-верситетінде өтті. Онын жүмысына барлық түркі әлемінің ғалымдары,
бірінші кезекте Қазақстан мен Түркия ғалымдары қатысты.
Түркі мемлекеттерінің тәуелсіздік алуы кезеңінен бері түркі мәдениеті қайта жаңғыруда. Бұған 1988 жылдан бері Қазақстанда түркі мәдениетінің айрықша белгісі ретінде Наурыз мерекесінің тойлануын айтуға болады. ТҮРКСОЙ-дың ықпал етуімен бұл мереке мәдени өмірде өз орнын алуда. Ол халықаралық дәрежеге көтерілді. 1994 жылдан бері бұл халықаралық шараларға Қазақстан да белсене қатысуда.
Садық Кемал Турал жарық көрген өзінің «Билгелерин йюолунда» атты кітабында қазіргі замандағы білімнің рөлі, білім, құқық және мәдениеттің өзара байланыстары, сондай-ақ түркілердің білім деңгейі мен дамуы, түркілердің ғылым әлеміндегі алатын орны жөнінде кеңінен сөз қозғайды.
Қазақ-түрік қарым-қатынастарының дамуы мен нығаюына Ш.Ыбыраевтың зор үлес косқандығын атап өту керек. Түркі ғалымдары мен мәдениет
Ф-ОБ-001/033
қайраткерлерінің айтуынша Ш.Ыбыраевтың шығармашылық таланты, білім қоры мен адамгершілік қасиеттері ғылыми мекемелер әрі жеке ғылыми қайраткерлер арасында да достық бауырластық атмосферасының қалыптасуына ықпалын тигізді. Ол көп томдық «Түрік әдебиеттерінің тарихы» энциклопе-диясының дайындалуына белсенді түрде қатысуда. Ол «Түрік мәдениеті халықаралық конгресі», «Түрік әлемінің халық әдебиеті халықаралық құрыл-тайы», «Түрік халықтарынын тілі және әдебиеті» және осы сияқты көптеген халықаралық конференция, симпозиум және конгрестерге қатысқан. Ш. Ыбыраев түркі әлемінің өзара түсінушілік, достық қарым-қатынастарды дамыту және мәдени өркендеу жолында елеулі еңбегі үшін «Түркі дүниесіне қызмет» сыйлығының иегері атанды. Осыған қоса оның «Дастан құрылымы» атты кітабы мен көптеген мақалалары түрік тіліне аударылды.
Қазақ-түрік әдеби, мәдени байланыстарын, оны ғылыми-танымдық негіздерін нығайтуда кезінде академиктер Ә.Марғұлан, С.Кеңесбаев сияқты ғұлама ғалым-дардың дәстүрін бүгінде академик ғалымдар Ә.Қайдаров, М.Қозыбаев, С.Қирабаев, ҰҒА мүше-корреспонденттері Р.Бердібай, К.Нұрпейіс, О.Айтбай, С.Қасқабасов, Ә.Нысанбаев, Р.Сыздықова, Ш.Сырабаев, көрнекті қазақ ғалым-дары К.Құсайынов, М.Жармұхамедов және басқалары лайықты жалғастырды. Бұл дәстүр үзілмейтіні сөзсіз. Қазақстан ақын-жазушылары да екі ел арасындағы достық дәнекері ретінде қызмет етеді.
Сөйтіп соңғы он жылдан астам уакыт ішінде әдебиет пен тіл білімі, дүниетаным, жалпы қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар саласында Туркия мен Қазақстан арасында тығыз қарым-қатынастың негізі қаланып, ол тәуелсіз Қазақстанның халықаралық денгейдегі саясаты мен мәдени байланыстарының ауқымды тармағына айналды.