Этностың өздік санасы

Этникалық өздік сананы (этникалық жағынан өзін-өзі тануды) этникалық факторды анықтаушы ретінде қарастырған авторлардың бірі – П.И.Кушнер. Ол этникалық жағынан текті анықтауда психологиялық факторлар кейбір жағдайларда шешуші маңызға ие бола алады деп жазды[1].

Этнограф И.Н.Чебоксаров та этникалық сана-сезім этникалық қауымдастықтың қалыптасуының өзіне тән барша факторларының нәтижесі болып табылады деп біледі. Этникалық қауымның өзін-өзі тануы тікелей оның атауымен байланысты болады[2]. Шынында да этникалық қауымдастықтың белгілері көп болып, олардың этнос өмірінің түрлі жағдайлары мен кезеңдеріндегі рөлі әр қилы болған. Олардың этникалық қауымдастықтың пайда болуы мен сақталып қалуына да әсер ететіндігі талас тудырмайтын шындық. Бұл орында этнограф В.В.Карлов дамудың индустриалдық стадиясына дейінгі кезеңде этностың өзін-өзі тануына әсер еткен факторлар – тіл және этностық традициялар жиынтығы болған деп жазады[3].

1969 жылы Ю.В.Бромлей мен О.И.Шкаратан этникалық ерекшеліктерді материалдық мәдениет пен көбінесе рухани сала шеңберінде қарастыру қажеттігін бірінші рет атап көрсетті[4]. Бұдан 15 жыл өтісімен Г.В.Старовойтова этникалық ерекшеліктердің рухани мәдениет пен психолингвистикалық салада шоғырлануы ауқымды өріс алып бара жатқанын жазды[5].

Теориялық ой-пікір этникалықтықтың рухани-мәдени сала төңірегінен іздеу қажеттігін атап өтумен бірге оның түпқазық болып табылатын компонентін ажыратып көрсетті. Бұл ретте атақты философ, социолог, психолог және этнолог И.С.Конның «этникалық өздік сананы этностың ең басты белгісі», – деп сипаттауының маңызы зор болды[6]. Осындай ғылыми пікірді украин ғалымы Виктория Храмова да қолдайды: «Этникалық өздік сана – этностың бірден бір міндетті түрдегі белгісі»[7].

Қазіргі уақытта зерттеушілердің көпшілік тарапынан этникалық ерекшеліктерді негізінен этникалық өздік сананың мазмұнымен байланыстыра қарастыру тиімді және мұнымен этнопсихология шұғылдануы керек деген пікір жиі-жиі айтылуда. Мұндай жағдайда, әсіресе, «этникалық өздік сананы зерттеуді қолға алғанда, – деп жазды И.С.Кон, – қазіргі этнопсихологиялық теория әлеуметтік психологияның тиісті бөлімдерінің (әлеуметтік перцепция, әлеуметтік установкалар, топаралық қатынастар және т.б. теориясы) әдістері мен ұғымдық аппаратын барынша көбірек пайдалануы қажет»[8].

Сонымен этностылықтың квитэссенциясы этникалық өздік сана және оны зерттейтін ғылым этнология мен этнопсихология болып табылатындықтан, этникалық өздік сананы талдауға кіріскенде этникалық ерекшеліктер мен өздік санаға бағышталып жазылған этнолог, психолог, социолог, философ ғалымдардың еңбектеріне жүгінуге тура келеді.

Зерттеушілер этносты қарастырған кезде этникалық өздік сананы елемеуге болмайтынын, оның күллі этникалық ерекшеліктер жүйесінде ең көрнекті орын алатынын қайта-қайта қадап айтуда. Мысалы, А.Чебоксаров этникалық өздік сана-сезімді тіпті этникалық белгілердің қатарына жатқызады. Ал, В.И.Козлов пен Г.В.Шелеповтар этникалық сана-сезімді этнос белгілерінің ішінен бөліп алып бірінші орынға қояды.

Ғалымдардың пікірінше, этникалық жағынан өзін-өзі тану процесі түрлі жолдармен атқарылады екен: 1) танып-білу арқылы; 2) өзін танудың эмоциялық жақтары; 3) басқару арқылы өзін-өзі тану[9]. Этникалық өздігін, өзін танудың бірінші түріне жататын тану, білу (танымдық жағы) адамның бір халыққа, ұлтқа немесе басқа этникалық қауымға жататынын, солардың біріне тәнділігін ұғыну, қоғамдық ахуалды түсіну, о немесе бұл этникалық қауымға тиісті болған дәстүрлерді, оған тән болған қызығушылық, қажеттілік пен жүріс-тұрыс сияқты жәйттерді біліп-тануды қамтиды.

Этникалық өздігін танудың екіншісіне ұлттық мақтаныш, елқорлық, Отанға және өз халқына адалдық, Жер Ана мен табиғат және тағы басқаларға сүйіспеншілік сезімі сияқтылар жатады.

Этникалық өздігін танып-білудің, ақырында, үшінші түріне психологиялық процестердің барлық түрлерін басқарып бағыттау, өзін-өзі бақылауды қамтамасыз етумен байланысты болған барша көңіл-күйлер мен әрекеттер жатады.

Алайда этникалық жағынан өзін-өзі танудың құрылымы сан қырлы болғандықтан, бұл мәселе жөнінде әзірше әр ғалым әр түрлі ой айтып жүр.

Мәселен, Г.В.Шелеповтың пікірінше, этникалық өздікті танудың құрылымына адамдардың тарапынан өзінің белгілі бір этникалық қауымға жататындығын ұғыну, яғни этникалық орталықтану, этникалық тоқырау немесе тұрақтылық, этникалық қарама-қарсылық және этникалық ұнатушылық жатады. Этникалық өздікті танудың бұл белгілері өзара шарттаса келіп, бір-бірінің барлығын-болуын қамтамасыз етеді. Бірақ этникалық өздікті танудың ең маңызды белгісі адамдардың өз этникалық қауымына жататындығын, этникалық тегін ұғыну болып есептелінеді[10]. Мұндай сана, жоғарыда атап өтілгеніндей, халықтың этникалық атауы болып табылатын этнонимде де өз көрінісін табады.

Бағзы бір ғалымдар этникалық өздік сана (этникалық өзін-өзі тану) мен адамның этникалық қауымға жататындығын тану, яғни тектік сана арасына тепе-теңдік белгісін қоюға бейіл тұрады. Мұндай келістердің жетерлік негізі жоқ деп есептейміз. Өйткені, өздігін танып білу ең алдымен адам тарапынан өзінің іс-әрекеті, қызметі, сезімдері мен ой-пікірлері, жүріс-тұрысы, түр-тұрпаты, қадір-қасиеттілігі сияқты жәйттерді танып білуді, сондай-ақ этнос мүшелерінің тұтастай алғандағы өз қауымының іс-әрекеті, мінез-құлқы, жетістігі, этникалық өзіне тәндігі жөніндегі түсінік-тұжырымдарын қамтиды. Мұндай тұжырымдар басқа қауымдардың пікірімен тікелей байланыста қалыптасады[11]. Себебі, олардың бәрі бір қоғамдық ортада өмір сүргендіктен, сол қоғамның негізгі әлеуметтік өзгешеліктерін өздерінің болмысында сақтай алады. Этнос та өздігі мен мендігін осындай жолдармен таниды.

Жоғарыда атап өткеніміздей, этникалық өздігін тану күрделі құрылым болғандықтан, ғалымдар тарапынан оған берілген анықтамалар да өзінің мазмұны жағынан алуан болып келеді. Мысалы, Ю.В.Бромлейдің пікірінше, этникалық өздік сананың мәні этнос өкілдерінің топтық бірлігін танып білумен бір қатарда туған жер мен ана тілі туралы, осы этнос мәдениеті мен руханиятының өзіне тән ерекшеліктері және бұл қауымға кіретін адамдардың ортақ тегі мен тағдыры жөніндегі жалпылама түсініктерінен құралады[12].

Басқа бір топ ғалымдар этникалық өздігін тану дегенде кісінің белгілі бір адамдар тобына жататындығын, оның тіл бірлігін, территориялық, экономикалық, мемлекеттік, руханияттық ортақ белгілерін, осы топтың бойынан табылатын қызығушылық пен биік мақсаттардың, діни сенім- нанымдардың ортақтығын мойындауын түсіну керек дейді[13]. Е.А.Яблокова мұны басқашарақ түсіндіреді: ұлттық өзіндік сана-сезім – бұл кісілердің белгілі бір ұлтқа жататындығын, ұлт пен мемлекеттің ұлтаралық және мемлекетаралық қатынастар системасындағы орнын танып-білу[14]. Әлбетте, мұндай пікірдің этникалық өздігін танудан гөрі ұлттық болмысты танып-білуге бағытталған жалпыұлттық өздік сана-сезімге қатысты екендігін айтып өтпекшіміз. С.Т. Калтахчян да ұлттық өздік сана-сезімді сипаттай келіп, оның құрамына этникалық момент те кіреді деп дұрыс бағамдай білген: оған этникалық текті танып-білу, ұлттық құндылықтарға (тіл, туған жер, мәдениет) бейілділік, отанқорлық сезімі және ұлт-азаттық күрестегі жалпыхалықтық мүдделерді танып, түсіну жатады[15].

Этникалық өздікті танудың мазмұнын М.С.Жүнісов былайша сипаттайды: 1. Осынау ұлттың өмірде бар екендігі идеясы; 2. Осынау ұлтқа жататын кісілер арасында барша информацияны таратудағы идеялар мен сезім-эмоциялардың ұқсастығы және бірдейлігі; 3. Ұлттың өздігін танып-түсіну арқылы кісілерде қалыптасқан идеологиялық және психологиялық әлеуетке ие болған халықтың атауы (этноним)[16].

Этникалық өздігін тану туралы жоғарыда келтірілген анықтамалардан аңғарғанымыз: этникалық өздік сана – негізінен этникалық ерекшеліктерге қаратылған сана. Біздіңше, тұтастай алғандағы ұлттық өздік сана көбінесе ұлттың саяси-әлеуметтік және рухани мүдделері мен тұтастығының бейнеленуі болып табылады. Теориялық ұлттық сананың өз кезегінде жалпы ұлттық психологияға, этникалық өздікті тануға ететін әсерін жоққа шығаруға болмайды. Бұл жерде диалектикалық байланыстылықтың барын көруге болады. Мұны В.В.Арутюнян дөп басып айтқан болатын: ұлттың өзіне тәндігі, өз қауымдастық бірлігінің типологиялық белгілері, тарихи және территориялық бірлігі, материалдық және рухани құндылықтарының жиынтығы – бұлардың баршасы ұлттық өздікті танудың негіздері болып табылады[17].

В.Б.Иорданский этностың өзін-өзі тануы ұзақ мерзімге жалғасатын процестердің нәтижесінде қалыптасатын халықтың ішкі бірлігі, өзіне тәндігі және оның тарихи ұмтылысы, сондай-ақ басқа халықтар арасында тұтқан орны турасындағы түсініктердің ықпалымен мейлінше нығая түседі деп есептейді. Ғалымның, әсіресе, халықтың қоғамдық-таптық және басқа айырмашылықтарының барлығына қарамастан оның ішкі бірлігін танып, білудің нәтижесінде өздік сананың тұғыры биіктей береді деген пікіріне қосылмауға болмайды.

Этникалық танымның негізі, біздің табиғи жаратылысымызбен біте қайнасып, қоса пайда болатын дербес биологиялық бітім емес. Ол – негізінен қоғамдық дамудың жемісі. Әсіресе, тәлім-тәрбие мен этнос турасындағы түсініктердің қордалануының нәтижесі. Этникалық өздік сананың қалыптасуында адамның қай этносқа жататындығын анықтауға мезгейтін нақты этникалық орта (отбасы, ата-аналар, туған-туысқандар, көршілер, төңіректегі кісілер), өмірде аяқ басқан сайын, сәт сайын кездесетін, көрініс беретін этникалық-мәдени дәстүрлер, нақты этникалық-қоғамдық жағдаяттар мен құбылыстар ћәм ұлттылықты орнықтыруға бағыттайтын бұқаралық ақпарат құралдары тәріздес тетіктер маңызды да шешуші рөл атқарады. Мұндай жағдаяттардың орнықтырылуы көп жағдайда ұлттық мемлекет тарапынан қадағаланады және реттеліп отырады.

Этникалық өзін-өзі тану кәсіптік-мамандық, саяси-мемлекеттік, діни, таптық (әлеуметтік), нәсілдік белгілерден ажырамаған күйде қалыптасады. Бірақ этнос өкілдерінің әдеттегі санасында «өзін» және «бөгдені» айшықтайтын бірқатар белгілері мен рәміздері олардың күнделікті тұрмысындағы қимыл-қозғалыстары мен іс-әрекеттерінен айқын көрінуі мүмкін (мысалы, киім, сүндетке отырғызу, жүріс-тұрыс, мәмілелік қатынастар, сөз саптау, сөйлеу мәнері, тұрмыс-салттағы басқа нышандар). Бұл тұрғыда герменевтика, аналитикалық философиямен байланысты «интерпретативтік антропологияның негізін қалаушылардың бірі Клиффорд Гирцтің Явада болып, байқағандары назар аударарлықтай: Ява халқы «адам болу дегеніміз – явалық болу дегенді үзілді-кесілді айтқан еді. Олар кішкентай балалар, сондай-ақ есерсоқтау, дөрекі, жынды және әдепсіз адамдарды әлі явандықтар қатарына қоспайды екен. Ал, явандық этикет жүйесі бойынша әрекет ететіндер… өлеңге, биге және т.б. явандарша эстетикалық қатынасын білдіретіндер, жәй ғана сөйлесу емес, явандарша астарлап, әрбір әлеуметтік жағдайға сәйкес ерекше дауыс ырғағымен сөйлесу, тамақты жәй ғана жеу емес, белгілі бір әдіспен дайындалған тамақтың кейбір түрлерін ұнату және тамақтану барысында дастархан басында қатаң әдепті сақтау сияқты явандық эмоциялар көрініс бергенде ғана, олар адамдар қатарына жатқызылады»[18].

Этносқа тән болған мұндай белгілердің пайда болуы хақындағы Ю.В.Бромлейдің пікіріне қосылуға болады: осы ерекше белгілер алғашқы қауымдық құрылыста-ақ қалыптаса бастаған. Олар ең алдымен магия, тотемизм, анимизм, әулеттік мәресімдер тәріздес діннің көне формаларына қатысты. Бұлардың діни мақсаттарға қаратыла бағытталғанымен этникалық бірдейлікке үндейтін қасиеттерінің болғанын да атап өту керек.

Тайпалық қауымдық топтардың этникалық санасының өзіне тән таманы өз қауымдарын төңіректегі басқа барша қауымдардан жоғары қоюға деген ұмтылысында көрініс тапқан. Ежелден адамдар ерекшеліктерімен мақтануды жөн көріп, өз қоңсыларының жүріс-тұрыстарына ахлақтық жағынан теріс қасиеттер мен ерекшеліктерді таңатын болған, мұның өзі көңіл-күйде оларға қаратылған наразылық сезімдерді оята бастаған. Олар көп жағдайларда басқа халықтармен достық қатынастарда болып немесе олармен некеге отырып, араласып жүрген болса да, белгілі бір мағынада сақтық-наразылық қатынастық сезімдерін сақтап қалып отырған. Олар толық мағынада тек өз қауымына қатысты болған, сонымен бірге «бөгделерден» ажырататын қасиетке еге болған кісілерді ғана өздерінің адамдары деп санайтын-ды.

«Біз» және «оларды» бір-біріне қарама-қарсы қою ұзақ замандарға барып тіреледі. Мәселен, белгілі тарихшы Б.Поршневтің пікірінше, этнографиялық және лингвистикалық зерттеулердің мәліметтеріне қарағанда, индивидтің санасында «мен» және «сен», «біз» және «олар» сияқты түсініктердің пайда болуымен, «олардың» барлығын көріп-білумен бір қатарда өзін-өзі тану талабы туындайды[19]. Этностың санасы өзін басқа қауымдардан ажырата және айыра алуын да қамтиды. Бұл процесс өз кезегінде адамдарды біртұтас этникалық қауымдастыққа бірлестіріп тұрған этникалық ерекшеліктерді, бірінші кезекте этникалық мәдениетті танып-білуден тысқарыда жүзеге аспайды. Халықтың этникалық санасы өзінің ерекшеліктері мен қасиеттерін басқа біреудікімен салғастыру болып табылады. «Біз» деген сөз өздерін әлдеқандай «олармен» және кері бағытта салыстырғанда ғана белгілі бір мағынаға ие болуы мүмкін.

Поршневтің пайымдауына қарағанда, алғашқы қауымның рулық топтарында өзін-өзі тану болмаған. Олар өз қауымын басқаларға қарама-қарсы қою арқылы, сөйтіп этникалық айырмашылықтарды танып-білудің нәтижесінде, сондай-ақ өз қауымының топтасуына кызмет ететін этникалық белгілер мен нышандарды нығайта отырып этникалық өздік санасын қалыптастырған[20].

Шынында да ежелгі этностар ерекшеліктерінің бірі –«біздің» қауымдастық пен басқалардың арасында болатын қарама-қарсылық жөніндегі түсініктің пайда болуында жатыр. Ал, жаңа заманда адамзат тегінің бірлігі идеясы көп рет айтылатын болып қалды. «Біздікілер» өзіңдікілердей басқалардың бірі ретінде қарала бастады. Сонымен қоса бұл кезде өз этносын коңсысынан жоғары қою белең ала бастаған еді. Бұл – этникалық стереотип етек ала бастаған деген сөз. Атап өткеніміздей, ежелгі этностардың анық айшықталған этностық өздік санасының болғанын дерлік көптеген тарихи-этнографиялық деректер растайды. Ал, ортағасырлық этностардың кейбір ерекшеліктері мен санасын басқа әлеуметтік қатынастар мен сезімдер ығыстыра алғандығын айғақтайтын фактілер де жетерлік[21].

Ю.В.Бромлей 1986 жылы халықтың тегі турасындағы түсініктің нақты мазмұны этникалық тарихтың түрлі салаларында бірдей көрініс таба бермейді деген пікірді айтқан болатын. Дамудың ең алғашқы кезеңдерінде этнос мүшелерінің бәрінің туысы, түбі бір екендігі (тіпті мификалық тектің де) туралы ұғым басым болса, кейінгі кезеңдерде халық өкілдерінің тарихи тағдыры бірлігі ұғымының салмағы басым түсіп жатады. Ол «Развитие этнического самосознания славянских народов в эпоху раннего средневековья» (М., 1982) атты еңбектің негізінде феодализмнің алғашқы сатыларында этникалық өздік сана аса айқындалып, анықталған еді деген тұжырым жасайды.

Орта ғасырларда діни өздік сананың көрнекті орынға шыққандығы жайлы этнология ғылымында материалдар мен мәліметтер баршылық. Бірақ, бұл жерде мынаны айта кету керек болады: адам баласының жалпы өздік санасының көп қыртысты болып келетіні бар және қилы кезеңдердің белгілі бір ситуациялық жағдайында оның түрлі компоненттерінен бірінің маңыздылығы арта түседі екен. Сонымен қоса халық топтарының ішінде діни тәнділік санасының белең алуы олардың басқа мәдени қауымдастыққа (оның этникалыққа да) жататыны (тәнділігі) турасындағы түсінігін жоққа шығармайды. Мысалы, түріктердің үстемдігі кезінде Оңтүстік Шығыс Еуропада болгарлар, сербтер, гректер өздерін «православтықтар» деп атаған екен, мұның өзі олардың өздерін бірінші кезекте үстемдік етуші мұсылман түріктерге қарсы қоюын білдірген. Бірақ олар өзара қатынаста болған кезде, тіл және бұрынғы кездердегі саяси жағынан дербестігі болғандығы жөніндегі түсініктердің сақталып қалуының нәтижесінде бірін-бірі анық ажырата алған[22].

Этникалық қауымдастықтың структурасы көпсатылы болғандықтан оның өздік санасы да күрделі болып келеді. Адамдардың конфессионалдық тобы олардың жекелеген ортақ мәдени ерекшеліктерінен тыс қала алмайды. Олардың этникалық және діни аспектілері біте қайнаса өмір сүреді. Сол себепті аталмыш топ этноконфессионалдық бірлік болып табылады. Бұл ретте этникалық өздік сананың қарқындылығы этностың ішкі әлеуметтік бірлігіне, оның ішінде сословиялық этностагнирикалық факторларына да әркез тәуелді бола бермейтінін айта кету керек. Гәп этникалық өздік сананың «актуальдануы» үшін кейде ішкі этникалық жағдаяттарға қарағанда этносаралық факторлар, этносаралық өзара қарым-қатынастар сипатының маңызы зор болатындығында. Мысалы, Шри Ланка тамилдері өздерінің касталық топтық жіктелгендігіне қарамастан сингалдармен болған қатынастарының жанжалды сипат алуына байланысты бірыңғай шамшыл этникалық өздік санасына ие болып отыр[23]. Бұдан тысқары, әр түрлі тарихи кезеңдерде этникалық белсенділіктің күшейе түскенін немесе күрт төмендегенін байқауға болады. Антикалық дәуірде этникалық ерекшеліктердің белсенді белең алуына байланысты көне этностар, әдетте анық айқындалған өздік санасына ие болған. Өздерін және бөгделерді ажырата алудың негізін мәдени-этникалық және діни ерекшеліктер құрайды. Эллиндердің пікірінше, парсылар – «варварлар». Парсылармен одақтасуға да болады, бірақ бұл олардың бөгделер екендіктерін терістей алмайды[24]. Міне, осындай этникалық стереотиптің әркез және әрбір жерде қалыптасуына сол кездегі томаға-тұйық тұрмыс кешірудің өзі де жағдай жасаған болу керек.

Феодализмнің алғашқы кезеңдерінде адам санасында оның сословиялық, конфессиялық қауымдастықтарға жататыны турасындағы түсінік көрнекті орынға қойылған. Бұл кезде дүниежүзілік діндердің этностагнирикалық рөл атқарғанын атап өту керек. Діндердің этникалық өздік сананың негізгі қағидаларымен қабыспай, кақтығысып кала беретін кездері, әсіресе, орта ғасырларға тура келеді. Кенеттен болатын этникалық жанжалдар мен дүрдараздықтардың көп жағдайда этностар белсенділігінің арта түсуіне қосымша жағдай жасайтыны тарихтан белгілі. Бұл ретте эллиндіктердің этникалық өздік санасының қалыптасуы грек-парсы соғысына (б.з.д. V ғ.) байланысты өрбігенін айтсақ та жеткілікті[25].

Рас, өндіргіш күштердің деңгейі мен өндірістік қатынастардың сипаты да этнос өміріне елеулі өзгеріс әкеледі. Капиталистік өндіріс этникалық ішкі кедергілерді қиратумен бірге жүретін процестермен сипатталатыны туралы бұл күнде аз жазылған жоқ. Бұл – этностардың іріленіп, этникалықтықтың да мекем бола бастаған кезі екені талас тудырмайтын шындық. Бірақ формациялардың ауысуы күллі этникалық қауымдастықтардың түбегейлі өзгеруіне әкеліп соқтырмайтынына тарих куә. Этникалық мәдениеттердің сабақтастығын сақтауда экономикаға карағанда өркениеттер рөлінің басым түсіп жататынын айта кету керек. Демек, этнологияда негізінен формациялық келісті көп қолдана беруге болмайды екен. Себебі этникалықтық пен этникалық өздік сананың өзгеруі әлеуметтік факторлармен бір қатарда көбіне-көп рухани өндірістің, одан кейін барып этносаралық қатынастардың сипатына да байланысты болады. Ал экономикалық факторлардың жүздеген жылдар бойына көрініс беріп келе жатқан этникалық өздік сананы, әсіресе, тектік сананы айтарлықтай дәрежеде өзгертуге дәрменсіз екені бұл феноменнің мәнін формациялық тұрғының емес, өркениеттік теориялар аясында ғана ашуға болатынын көрсетеді. Демек, өздік сананың негізінде жататын «Біз-Олар» деп аталатын оппозиция да нақтылы-тарихи сипатқа ие екен.

Бұл қарама-қарсылықтың қоғамдық-психологиялық маңызы орасан. Базбір ғалымдар, мысалы, Л.Н.Гумилев мұндай қайшылықты этнос белгілерінің бірі деп есептейді. Оның пікірінше, этнос – қауым мүшелерінің мінез-құлқы мен өзіне тән тұрақты этникалық ерекшеліктерінің негізінде өз қауымын басқаларға қарсы қоюға табиғи тәрізде талпындыратын түзілім[26]. «Біз» – «мәшһүрміз», демек «олар» – «атақты емес» тақылеттес қарама-қарсы қою этностың әлеуметтік психологиялық негізін құрайды, – дейді И.М.Дьяконов[27]. Әлбетте, түрлі этностарға жататын адамдарды осы тәрізді қарама-қарсы қою елді дүрліктіретін дүрдараздықтың тууына себепші болады. Мұндай процестердің өрбуіне ұлттардың діни сенімдері де итермелеуі мүмкін. Әсіресе, қазіргі жағдайда “«біз» ұлтпыз, «цивилизованныймыз», «сендер» ұлт емессіңдер, “өркениетті деңгейге әлі көтеріле алмай жүрген мешеу қалған этноссыңдар„ тәріздес пікірлерді қоздыра айту, баспасөз беттерінде бадырайта жазу бүтін басты ұлттың намысына тиіп қана қоймай, ұлтаралық дүрдараздықты өршітетіні белгілі. Бұл этноцентризмнің мәнісін былайша түсіндіруге болады: Кейбіреулер өздеріне жат болған сенім, ойлау жүйесі және өмір салтына тап болғанда «Неткен жабайылық», «біз сияқты болу қайда», «дені сау дұрыс адам бұлайша жасар ма еді» деген сияқты қылық көрсетеді. Антикалық Грекияда оның мәдениетінен өзге мәдениеттердің бәріне осылайша жабайылық айдары тағылып кете берді. Ал, батыс өркениеті де кейініректе осы үрдісті, дәстүрді жалғастырып, бөгделерді «тағылар» деп мұқатты. Ал, өздерін нағыз адамдар мағынасын беретін «жақсы», «керемет», «мінсіз», «өркениетті» деген сөздермен атап, ал кейбіреулері мәдениеттердің әртүрлілігін танығанси отырып, оны жойып жіберуге ұмтылуда.

Бронислав Малиновский жазғандай, африкалықтар тайпада ма, одан тысқарыда ма, қай жерде өмір сүрсе де – тамыры дәстүрлерден бастау алатын әлеуметтік, экономикалық және құқықтық факторлар мен құндылықтардың жүйесі африкалық үшін шабыт пен жаңа күштің қуатты көзі болып табылады. Африкалықтар әлі өзінің мәдени құндылықтарымен және өз дағдысынан айнымай өмір сүріп жатыр, бұның себебі, біріншіден, бұл мәдени өмір олардың мұқтаждықтарын жақсы қанағаттандырады және ұзақ мерзімдік тарихи дамудың нәтижесі болып табылады; екіншіден, тұрақты нәсілдік кедергілер мен тайпалық игрегация жергілікті халықты өз мәдениетін сүйеніш етуге итермелейді[28].

Р.Г.Абдулатипов ұлттардың өздік санасында олардың бірін-бірі өзара танып-білуге, жақындасуға, бірігуге жәрдемдесетін жөн-жоралғылар және белгілермен бірге, оларды бірін-бірінен алыстататын, алшақтататын, яғни мақұл болмаған, өзін басқалардан жоғары қоюға ұмтылдыратын белгілер де көрініс беруі де мүмкін, – деп атап көрсетеді. Ұлтшыл үшін барша «ұлттық болмаған» (яғни басқа ұлтқа тиісті ерекшеліктер) нәрсе – жат, ал барлық «өзіңдікі» болған белгілер – ең жақсы нәрсе. Ұлтшылға өзінің ұлттық қауымына сүйіспеншілік және оны бейілділікпен түйсіну мен түсіну тән[29]. Бұл айтылғандар, әсіресе, қарадүрсін ұлтшылдарға қатысы бар жәйт болса керек. Ал көзі ашық, көңілі ояу, ойлы да парасатты ұлтшылдардың мұндай нәзік мәселелерге байыпты қарайтыны бесенеден белгілі ғой. Әрине, ең жаманы – топас ұлтшылдық! Оған басқа ұлттарды былай қойғанда, өз ұлтының асылы мен жасығының ара жігін ашып көрсете алмаушылық тән. Ұлттық даңғойлық пен дарақылық, әпербақандылық пен ұрдажықтық осыдан негіз тауып, тамыр жаяды емес пе?

Бірқатар ғалымдар этникалық сананың қалыптасуын зерттегенде бір этникалық қауымды басқасына қарсы қою және оған ерекше екпін түсіре қарастырудың оң нәтиже бермейтінін жазады. Олардың пікірінше, мұндай жағдайда этносаралық өзара келісім-ымыраға келу сияқты жәйттер этникалық өзін-өзі танудың қалыптасуында шешуші рөл ойнайды-мыс. Әр этнос өзін, өзінің тұрмыс-салты мен мәдениетін басқа этностардікімен салыстыра қараудың нәтижесінде өзіне тән жалқылықты аңдай бастайды. Сол себепті мұндай позитивті процесс (ымыраға келу сияқты) этникалық жағынан өзін-өзі танудың қалыптасуы үшін этникалықтықты басқа қауымдастықтардікіне қарама-қарсы қойып қарастыруға қарағанда абзалырақ деп ойлау шындыққа сәйкес келмейді. Әрине, этникалық өздік сана тек қайшылықтарды тану негізінде ғана жүзеге келеді деп ойлау қате болар еді. Сонымен бірге қарама-қарсылықтар табиғатта, қоғамда, этностарда бар екен, этникалық өздік сана оларды назардан қалыс қалдыра алмайды. Танымның табиғаты әрбір құбылысты қарама-қарсылықтар бірлігі ретінде қарастырумен байланысты. Этникалық қарама-қарсылықтарды, әсіресе, психологиялық тұрғыдан бейнелеген этникалық өздік сана тек танымдық мақсаттарды көздеп, танымдық мұқтаждықтарды қанағаттандырумен ғана шектеледі десек, ондай өздік санада басқаларға деген антипатияның нөлдік деңгейге дейін төмендеп баратынын, сондай-ақ ондағы саяси-идеологиялық мән мен бағыттылықтың «салмағы» да жеңілдей түсетінін айтпасқа болмайды.

Сонымен қоса түрлі этникалық қауымдар мәдениеттерінің өзара жетіліп, гүлденуіне жағдайласатын олардың өзара қатынастары этникалық өзін-өзі танудың дамуына оң жағынан әсер ететіні белгілі. Этникалық өздік санадан уақыт табының әсерін, этнос өміріндегі ең ежелгі дәуірдегі және одан кейінгі уақыт бедерінде пайда болған өзгерістерді, тіпті қазіргі жағдайындағы елеулі ерекшеліктерді анық ажыратып көрсетуге болады. Түрлі діндердің қасиетті кітаптарында сондай жәйттерді анықтауға жәрдемдесетін өте көп мәліметтер жинақталған. Әсіресе, ислам кітаптарынан белгілі бір халықтың этникалық өзін-өзі тануының қалыптасуы тарихын да бейнелей алған тұстарды ұшыратуға болады. Көне өсиетте (Ветхий Завет) яхуди халқының этникалық өзін-өзі тануының қалыптасуы тарихы діни перделер мен бояулар арқылы анық көрсетілген.

Ең маңызды мәселелердің бірі – этникалық өзін-өзі танудың қалыптасуы қай уақыттан басталғандығы болып отыр. Бағзы бір ғалымдардың, мәселен, И.М.Дьяконовтың пікірінше, ежелгі замандарда, алғашқы қауымдық құрылымы дәуірінде қауымдар өте ұсақ болғандықтан, этникалық топтардың санасында олардың этникалық өздігі айқын да айшықты түрде көрінісін таппаған, ал отанқорлық пен елқорлық – бұл кландар мен тайпалардың клантайпақорлығы еді. Олардың этникалық өздік санасы өте төмен деңгейде, балаң шағында еді деп есептеу керек. Өйткені, ол дәуірдегі қауымдастықтың өздігін тану тіл мен территориялық бірлік қана емес, қоғамдық-психологиялық құндылықтар, әдет-салттар бірлігі арқылы белгілі бір мәдени ортаға қатыстылығын (тәнділігін) түсінумен байланысты қалыптасқан. Бұл ретте әрбір халықтың ұстанған діни сенімдерінің маңызы зор болған. Дьяконовтың жазуынша, «Русияда, Шығыс Еуропада православие діні әлі таралмаған кезде орыстардың өздігін тануы да жоқ еді: тек қана тиверліктер, дулебліктер, моляктар, кривичтер, ильмен славяндары бар еді. Орыстардың өзін-өзі тануы православтардың өзін-өзі тануы арқылы сабақтасып жатты»[30]. Оның пайымдауынша, этникалық өздік сана діни өздік санаға қарағанда әлдеқайда төмен саты болып табылады. Осы орайдан келер болсақ, діни фактордың этникалық өздік сананың қалыптасуындағы рөлінің айрықша екенін білеміз. Діни факторлар этникалық құндылықтардың мән-маңызы мен қадір-қасиетін шынайы түйсініп, түсінуге көмектеседі. Тағы да соны айтып өту ләзім болады, этникалық және діни өзін-өзі танудың өзара қатынасы мәселесі пәлсапа, тарих, этнология және ғылымның басқа салаларының тізе қосып арнайы зерттеуін қажетсінетін мәселелердің бірі болып табылады.

Адамның пайда болуы туралы антропогенез теориясында әр түрлі пікірлер ұшырасады. Ғалымдар «қалыптасқан» адамның пайда болуын ой, тіл және жалпы алғанда, қоғамның қалыптасқан кезеңдерімен байланыстырады. Ол – тұрақты морфологиялық түзілім-бітімге ие болған кроманьон адамы[31].

Содан бергі уақытта адам биологиялық түр ретінде өзгеріссіз қала отырып, құрал-жабдықтарын дамыта алғандығын растайтын фактілер жетерлік. Демек, қалыптасқан адамның пайда болуы бұдан 35-45 мың жыл бұрынғы дәуірге тура келеді деп топшылайтын болсақ, оның табиғи-биологиялық мәнін жоққа шығаруға болмас. Олай болса, этникалық таным біршама кейінгі кезеңдерде ғана пайда болды деген тұжырымның дәйекті негізі жоқ деп білеміз.

Әрбір әлеуметтік индивид өзінің төл этносы және оның басқа халықтармен қарым-қатынастары туралы түсініктердің жиынтығына ие болады. Мұнда идентифтендіру, алшақтату және қарама-қарсы қою толығымен ұғынылған этникалық өлшемдер бойынша жүзеге асырылатын болады.

Этникалықтық – сан алуандық, бұл – адамзатқа берілген сый-сияпат, оның тарихи тағдыры. А.Уайтхедтің шамалауынша, әр түрлі әдеттеріне ие болған алуан түрлі ұлттар бір-біріне дұшпан емес, бұл – тағдырдың бақытты сыйы[32]. З.В.Сикевичтің жазғанындай, этностылық «бізді» «біздер» емеспен салыстырғанда байқалатын жәйт (@ socioline.ru.2001-2010).

Егер этникалықтықтың әлеуметтік-тарихи табиғатын бірмәнділіктің көптүрлілігі деп түсінсек, онда этникалықтықтан мистикалық және құпиялық сыр-перделер ысырылып тасталынады. Мұндай жағдайда «халық жаны», «халықтың мінез-құлқы», тіпті «этникалық өздік сана» сияқты құбылыстар әлеуметтік тұрмыс әуенінің көпдауысты хоры түріндегі орындалуы болып шығады. Ал этникалық ерекшеліктерді әлеуметтік-жалпыламалықтың айырмашылық-тары ретінде қабылдаймыз. Алайда, олар топтық және жеке-даралық (субъективтік) ерекшеліктер этникалық өздік санада мүлдем өзгеріп шыға келеді. Этникалықтықты айырма-шылықтар түрінде қабылдау өз-өзінен түсінікті жәйт. Бұл – стереотиптік әдетке айналып қалатын жағдай. Себебі, этникалықтықты көбінесе төңіректе көрінетін әлдеқандай басқа топтарға байланыстыра қарап, қарама-қарсылықтар мағынасында түсіну кісілердің әдетінде бар нәрсе. Осындай қарап-қабылдаулардың тарихи негіздері неде? Ашығын айту және мойындау керек, олардың негізінде әрқайсымыздың санамызда белгілі бір этникалық топтың бөтен-бөгде қауым түрінде қабылдануы жатыр. Бұл – заңдылық. Ал, бәсеке-лестіктің негізін этнос мүшелері тарапынан өз тобын басқа бақталас нақтылы топтан немесе оның мүмкін болған экспансиясынан және қысымынан қорғауға немесе өздері күшті болған жағдайда бақталас топты кейбір кездерде жойып жіберуге деген ұмтылыс құрайды. Кез келген жағдайда қарама-қарсылық қатынастарына тартылған индивид өзінің әлеуметтік жағынан (әлеуметтік қана емес) өз этносы қанатының астында тұрып қана қорғалатынын түйсінеді, түсінеді. Ол өзінің қауіпсіздігін және мүмкін болған жетістіктерге қол жеткізуін тек өз тобы мүшелерімен өзара қатынаста болу арқылы ғана қамтамасыз ете аламын, – деп ойлайды[33].

Субъектінің этникалық қатынастарының үш деңгейінің көріністері Ю.П.Платонов пен М.В.Харитонов тарапынан сипатталған. Олар мына ұғымдар арқылы белгіленеді: «өзіндік (өзі үшін болған) этникалықтық», «социумдық өзіндік этникалықтық», «мемлекеттік өзіндік этникалықтық»[34]. Өзіндік этникалықтық субъектілердің өмір бойғы іс-қызмет әрекеттерінде ұғынылмауы да мүмкін. Бірақ басқалармен қарым-қатынастарында, бұлардың этникалық жағынан бақталас еместігін танып білген жағдайда, субъектілер өздерінің жүріс-тұрысында этникалық иерархиялықтар мен этникалық экспектацияларды басшылыққа алады.

«Социумдық этникалықтық» субъектінің тәртібін анықтайтын қарым-қатынастар жүйесімен сипатталады. Мұнда ол сол әлеуметтік қауымдастықтың этникалық стандартына сай келуге тырысады. Ал мұның өзі, өз кезегінде, субъектінің өмірлік бағдарымен байланысты болып, этникалық жағынан маңызды болған түрлі қалыптық іс-әрекеттер мен ой-сезімдерде көрінеді.

Мұнда субъектінің диспозициясы (өзін ұстауы, бағыт алуы) жоғары деңгейдегі құндылықтық бағдарлармен сәйкес келеді. Бұл бағдарлар оның өзара әрекеттесуін әлеуметтік мақсатқа сай келу тұрғысынан ретке түсіріп отырады. Бұл әлеуметтік мақсатқа сай келушілік этникалық жағынан маңызды ортақ мақсаттарға жету жолындағы объективті заңдылықтардан туындайды. Осы деңгейде «мемлекеттік өзіндік этникалықтық» диспозиция да жүзеге келуі мүмкін. «Мемлекеттік өзіндік этникалықтық» субъектіні мемлекет немесе елдің жетекші этникалық тобымен сәйкестендіруімен сипатталады. Мысалы, шет елдерге шыққан Ресей тұрғынының нақты ұлтына қарамастан, олар «орыс» деп қабылданады. Бұл механизм американдықтардың тұрмысынан табылады, оның үстіне мұндай механизм АҚШ өкіметі тарапынан жасанды түрде үстемелетіп орнықтырылуда. Егер де тегі жағынан латынамерикандық, ағылшын немесе орыс болған кісілер АҚШ азаматтығын қабылдаса, олар кез келген елде «американдық» деп қабылдана береді. Жоғарыда аталған диспозициялық құрылымның иерархиясы субъектінің этникалық тұрғыдан жүріс-тұрысын реттейтін жүйе түрінде көрінеді.

Халықтың пайда болуы мен тегінің бірлігі жөніндегі түсініктерді Г.В.Шелепов этникалық өзін-өзі танудың негізгі элементі деп есептейді. Этнология ғылымына мәлім болғанындай, әрқандай этникалық қауымның әлдеқандай басқа бір ілкі этникалық қауымдастықтан бөлініп шығуы – күрделі және ұзаққа созылатын процесс. Сонымен бірге араласып кетудің нәтижесінде этникалық қауымдардың кейбіреулері ыдырап кетеді және олардың орнын басқалар басады. Жаңа қауымдардың пайда болуына басқа этникалық топтардың да ықпалы болған. Халықтардың этникалық жағынан қалыптасуында моноэтникалыққа қарағанда полиэтникалықтың үлесі көбірек болған деген пікір қалыптасқан. Л.Н.Гумилевтің атап көрсеткеніндей, «мың жылдық толқу-толқындардың нәтижесінде халықтар тоқтаусыз араласып жатады. Сол себепті, әлдеқандай «таза» этностар және абсолюттік мағынадағы өзіне тәндік туралы сөз қозғаудың өзі артықша. Этностар әрдайым байланыстар нәтижесінде пайда болады. Әрқандай жаңадан пайда болған қауым ең кемінде екі байырғы қауымнан құралады. Шынында да, өмірде одан да көбірек құрамдас бөліктердің қатысуын көптеген тарихи мысалдардан көруге болады»[35].

Халықтың тарихи дамуы барысында өзге этностардан қабылданып алынған мәдени және моральдық ерекшеліктер этникалық санадан жойылып, өшіп, ұмыт болып кетуі мүмкін. Сол себептен кісілердің этникалық өзіне тәндігін арғы ата-бабаларына ғана теліп келгендігін өте көптеген халықтардың этникалық тарихынан көруге болады. Бұл ретте діннің және аңыз-әпсанаға айналған сананың әсерін айтпай кетпеуге болмайды. Түптің түбінде этностың «ежелгі бабасы» «қасиеттілік» статусын иемдене бастайды. Мәселен, арабтар өздерінің пайда болуын Ибраћимнің ұлы Ысмайылмен байланыстырады: Ибраћимнің Хаджар есімді әйелі мен ұлы Ысмайыл сүргінге ұшырап шөл даладан бір-ақ шығады. Періште Жәбірейіл (ең бірінші періште) оларға Мекке төңірегінде зәмзәм бұлағына баратын жолды көрсетеді, сөйтіп олар тірі қалады-мыс.

Көптеген халықтардың аңыз-әпсаналары – этнос және оның этникалық мәдениетінің Құдай тарапынан жаратылғандығын жария етеді. Халықтың Құдай тарапынан жаратылғандығы турасындағы идея оның мәдениетінің де тәңірлік сипатқа ие екендігі жөніндегі түсініктермен араласып кеткен. Осы негізде кісілердің өз халқының тегін, этникалық әулеттерін, өздерінің атақты қаћармандарын, олардың бейнелерін тарихтың қалың қойнауынан іздеп табуға деген талпынысымен бір қатарда олардың нақтылы орта мен бір жерде кәдуілгідей және әпсаналық тәрізде өмір сүргендігі жөнінде ерекше бір ілтипатпен, ыстық сезіммен сөз қозғайтыны рас. Мұндай естеліктермен бірге бөгделердің өздерінің этностық ата-бабаларына жасаған қыңыр-қиянат пен залалды істері туралы әңгімелер қоздап қатар жүреді.

Жалпыға мәлім, көптеген елдерде ұлы оқиғалар түгілі, ұлы тұлғалардың, мысалы, жүрген, жерленген немесе тіпті түстеніп кеткен жерінің атаусыз қалмайтыны белгілі. Бірақ бұл ретте де тарихшы ғалым В.Б.Иорданскийдің атап көрсеткеніндей, тарихты аңыздандыру әдетке айналған. Нәтижесінде, «этнос» туралы түсініктер объективті фактілер мен шындықтан түбірімен алшақтап кетеді. Әсіресе, оның ішкі бірлігі мен тазалығы жөніндегі аңыздар бұл түсініктердің ең маңызды белгілерінің біріне айналып қалады[36].

Этникалық өзін-өзі танудың түзіліміндегі мезгілдік жақтардан тысқары, этнос өкілдерінің белгілі бір территориямен етене байланыстылығы, өзі туылып өскен Ата жұртына деген махаббаты мен қатынасы сияқты мекендік факторлар негізінде қалыптасатын саналық-психикалық құрылымды да есепке алу қажет. Бір жағынан, бұл – адамды қоршап тұрған нағыз жер ана, екінші жағынан, белгілі бір этностың мекен-жері, тілі – күллі әлемнің орталығы деген мекен-мезгілдік түсініктер аясында қауымдастықты ұғыну әдетке айналған. Мұндай түсініктер негізінде қасиетіңнен айналайын туған жер – сан рет қайталана беріліп, ол туралы қастерлі ұғым қалыптасады, тіпті ол құдай дәрежесіне шейін биіктіледі. Ол адамдардың ырыздығын беретін, құт-берекесін, жалпы тіршілігін қамтамасыз ететін ұлы күш – құдірет ретінде қабылдана бастайды (мұны түркілердің Өтүкен мекені мысалында көруге болады). Ал, мұның өзі, өз кезегінде, әулеттері мен ата-бабалары жатқан жерлерге сиыну сияқты сенімдерді қалыптастырады. Әлбетте, уақыт өтісімен этникалық өздік сана біртіндеп діни және әпсаналық түсініктерден арылуға бет түзейді. Бірақ адамдар үшін Жер Ананың, Отанының қасиеттілігі, сыртқы табиғаттың Отанмен тығыз байланыстылығы сезімі этникалық өздігін танудың маңызды бөліктерінің бірі болып қала береді.

Ақырында, этникалық өзін-өзі танудың аса маңызды құрылымдық белгілерінің әрі рухани қайнар көздерінің бірі – халықтың мәдени мұрасы екендігіне шәк келтіруге болмас[37]. Бұл белгілер отбасылық-неке қатынастарының нормасы, азық-түлік түрлерін тұтынудағы шектеулер мен тыйым салулар, түрлі дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды ұстануға үндейтін ортақ этностық нормалар мен құндылықтарды қалыптастыруға жәрдемдеседі. Сондай-ақ, мәдени мұра халықтың баршаға бірдей маңызы бар моральдық және эстетикалық құндылықтар көлемі мен мөлшерін, этникалық адамдардың басқа ұлт пен ұлыстар өкілдерімен болатын қатынастардағы қалпын, олардың белгілі бір қоғамдық ситуацияға тап болған кезінде ұстанатын қажетті жөн-жорықтарын да белгілеп береді. Ақырында, ол осы этностың өздігі, оның басқа халықтар арасындағы орны турасындағы бірыңғай түсініктерді қалыптастыруға көмектеседі. Рухани мәдениет өзінің барша құрамдас бөліктерімен және этникалық өздік сананы қоса алғанда этникалық психологияның күллі жүйесіне өз ықпалын тигізбей қоймайды. Мәдениеттің этникалық өзін-өзі тануға әсерін зерттеу ісі қазіргі заман ғылымдарының, әсіресе пәлсапа, социология, этнопсихология мен этнологияның ең түбегейлі әрі маңызды мәселелерінің бірі болып табылады.

Психолог-ғалым В.С.Агеевтің сөзімен айтсақ, «традициялық этникалық құндылықтар мен қағидалардың жақын немесе туыстас болмаған адамдардың мәмлесі мен өзара қарым-қатынастарына тигізетін әсерін зерттеудің маңызы зор»[38]. Біз этникалық қауымның мәдениеті мен қоғамдық психологиясын бірлікте қарау керек деген пікірді қолдаймыз. Бірақ рухият пен мәдениеттің бірлігі, (Ю.В.Бромлейдің айтқанындай), олардың бірдейлігін біл-дірмейді.

Мұны айтып отырған себебіміз, шет ел әдебиетінде этникалық қауымдардың рухани мәдениеті мен қоғамдық психологиясын тәндестіре қарастыру белең алған. Мәселен, Р.Бенедик, Д.Хонигман сияқты этнопсихологтар «Халықтың психологиясы – бұл оның мәдениеті»[39] деген қағиданы ұстанады. К.В.Чистовтың атап көрсеткеніндей, белгілі бір әрекет әдеттер, дәстүрлер бойынша атқарылғанда, оларды орындаушылардың этникалық тегі мен ерекшеліктері көзге түседі де, бұл процесс оларды басқа этникалық топтар мен ортадан анық айырып, айқындап тұратындықтан, көрнекті сипатқа айналуы мүмкін. Әсіресе, адамдар басқа этникалық ортаға тап болғанда олардың этникалық өздік санасы мен сезімінің қозғалысқа келуіне байланысты бұл субъектілердің рухани және материалдық мәдениетінің традициялық түрлерінің нығая түсуіне жағдай жасалынады[40]. Мысалы, Әзірбайжан мен Арманстанда – молокандар, Гүржүстанда – духоборлықтар, Русияның кейбір уәлаяттарында, Қазақстанда – менноиттер, Түркияда – «некрасовтықтар» және басқалардың қалыптасуы пікіріміздің дәлелі болып табылады.

Мәдениетке ұлттық өзіндік пен психикалық ерекшелік бағыштайтын этникалық өзін-өзі тануды белгілі бір мағынада халықтың психикалық іс-қызметі мен рухани мәдениетінің нәтижесі деп қарауға болады. Сонымен қатар материалдық, әсіресе рухани мәдениеттің түрлері (тіл, дін, әдет-ғұрып, этносқа тән халық ән-күйлері мен әуендері және т.б.), өз кезегінде, қоғам дамуының белгілі бір сатысындағы әдебиет, өнер, ұлттық идеология мен қозғалыстардың идеалдануына жағдай жасап, традициялардың жаңаруы мен этникалық нышан-белгілердің нығая түсуіне көмектеседі[41].

Рухани мәдениет пен этникалық өздігін танудың өзара қатынасы мәселесі төңірегіндегі жоғарыда келтірілген барша пікірлер, бұл құбылыстар дың өзара байланыстылығын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді және сол негізде қоғамдық дамудың бірдей сатыларында әрі бір-біріне жақын тұрған этникалық қауымдар мәдениеттерінің өзара әсерлесуі мен етенелігін жақсы ұғынуға жәрдемдеседі. Әрине, әр халық басқа халықтардың қоғамдық тәжірибесі мен жетістіктерін өзінің ұлттық ерекшеліктері негізінде және соларға сәйкестендіре қабылдағанда ғана бұл процесс мәдениеттің өркендеуіне игі ықпал ете алады. Кейде позитивтік сананың этникалық қауымдастық психологиясына тигізетін ықпалы бір жақты болуы мүмкін. Мұндай жағдайда бір этнос мүшелерінің басқа этникалық қауым мәдениетіне менсінбей қарауы сияқты кереғар пиғылдар күшіне енеді. Мұның өзі этносаралық қатынастарға залалын тигізбей қоймайды. Нәтижесінде этностың сыртқы әлеммен байланыстары шектеліп, оның мәдениетінің өсуі бәсеңдейді. Ал рухани өмірі жұтаса нағыз қоғамдық, ұлттық, адамилық және экологиялық дағдарыстың келгені. Өйткені, ел онсыз ел болып жарытпайды.

Айта кету керек, мәдениеттердің өзара байланыс-тылығының әрқандай халық мәдениетіне, рухани өміріне жағымды ықпал ететінін әркез байқауға болады. Әрине, белгілі бір көлем мен өлшемде болғанда ғана. Мысалы, еврейлер мен христиандардың қасиетті кітаптарында бейнеленген аңыздар мен пайғамбарлар есімдерін Құрани Кәрімнен де кездестіруге болады (Абраам – Ибраћим, Иисус Христос – Иса, Мойсей – Мұса, дева Мария – Бибі Мариям, Гаврийл – Жәбірейіл және т.б.). Бұдан тысқары, Құранда арабтардың көрші халықтармен болған қатынастары да өз көрінісін тапқан. Дін – рухани дүние діңгегі, жалпы адамзат мәдениетінің құрамдас бөлігі. Ол – қоршаған ортаны, төрткүл дүниені танып-білудің, оны рухани меңгерудің құралы. Осыдан барып дін және этнос, дін және этникалық өздік сананың өзара байланыстылығы жөніндегі елеулі теориялық мәселе туындайды.

Этностық өздік сана этностың (яғни халықтың) көптеген елеулі белгілерін, атап айтқанда, оның мәдениеті мен тілін, тарихи тамырлары мен ескерткіштерін, әлеуметтік құрылымы және психологиясының ерекшеліктерін немесе физикалық түрін (бейнесін) және генетикалық ерекшеліктерін, саны жөніндегі демографиялық көрсеткіштерін, бір сөзбен айтқанда, этностың тұтас келбеті мен ерекшелігін құрайтын белгілерін, этностың шығу тегі, оның басқа халықтармен қарым-қатынасы және туыстық байланыстары жөніндегі мәселелерді танып-білуге қаратылған сана болып табылады.

Теориялық-идеологиялық тұрғыдан келер болсақ, ұлттық өздік сана немесе ұлттық сана-сезім өзінің деңгейлері және элементтерімен бірлікте алып қаралғанда, ұлттық құндылықтар мен қасиеттердің өміршеңдігін арттырудың жол-жобаларын, халықтың мәдениеті, тұрмысы, азаттық күресі традицияларын, түбегейлі ұлттық мүдделерін, халықаралық қатынастар жүйесіндегі орнын түйсініп-түсіну болып табылады.

Сонымен, этникалық қауымның қауымдастық ретінде өмір сүруінің кепілі, шарты, белгісі – мәдениет. Халықтың халық болып қалуы немесе қалмауы мәселесі, түптеп келгенде, мәдениетінің бар болуымен, оның әлеуетімен байланысты. Халықтың өздік санасын қалыптастыратын, ұлттық рухын өсіріп-өршітетін объективтік фактор да мәдениеттің болмысынан табылады. Мәдениет жойылған жерде адамдар әділетсіздік, қиянат, жалған-жарамсақтық, харамдық, азғындық, қатыгездік, ұсқынсыздық сияқты жарамсыз әдеттер мен әрекеттерге қарсыласу, қарсы тұру иммунитеттерінен айырылады. Мәдениет ұлт-азаттық күреске дем беріп қана қоймай, ұлттың халықаралық қатынас жүйесінен де лайықты орнын алуға толассыз «шақыратын», рухты азықтандыратын құнарлы құндылықтар жүйесі болып табылады.

Этникалық топтардың, қала берді, адамдардың бір жерде бірге өмір сүруі мәселелер, қайшылықтарды тудырмай қоймайды. Бұл жәйт, әсіресе отбасы мен этнос сияқты ұрпақаралық бірліктерге қатысты. Қазіргі заман бұқаралық ақпарат құралдары, сондай-ақ еңбек миграциясы, миллиондаған эмигранттардың көші-қоны, туризм т.б. этносаралық қатынастардың интенсификациясын одан ары тездетуде. Мұның өзі этникалық идентикалықты (бірыңғайлану, өзін бір топқа жатқызу, ұқсастыру) актуалдандырып жіберді. Адам салыстыру арқылы ғана өзінің бірер этносқа жататындығын анық түйсіне алады. Оның үстіне ол қазіргі ақпараттар ағымы күшейген және тұрақсыз дүниеде өзіне қажетті бағдар-бағытты аласұра іздейді. Осының бәрі этникалық идентификацияның қаулап өсуін анықтайды.

Этникалық идентикалық құрылымның екі компонентін бөлініп көрсетуге болады: 1. Когнитивтілік – өз тобының ерекшеліктері жөніндегі түсініктер, мәліметтер мен білімдер және өзін оның мүшесі деп білу; 2. Аффективтілік – өз тобының сапалық ерекшеліктерін, бұл топтағы мүшелігінің маңыздылығын түйсініп-түсіну; 3. Түрлі этностық қатынастар жағдайларында әрекеттер жүйесін құру.

Зерттеушілер балалардың этникалық идентикалығының қалыптасуы үдерісінің бірнеше кезеңдерден тұратынын тілге алады. Бұл тұрғыда Пиаже есімді ғалым өзінің тұжырымдамасын ұсынған. Ол бір үдерістің екі жағын – «отан» ұғымының және «басқа елдер» мен «шетелдіктер» образының қалыптасуын талдаған. Автор балалардың этникалық сипаттарының дамуындағы 3 кезеңді атап көрсетті.

1. 6-7 жастағы бала өзінің этникалық тегі жөнінде фрагментарлық және жүйеленбеген мәліметтерді алады;

2. 8-9 жастағы баланың өзін этникалық тобымен тәндестіруі айқын және идентификациясының негіздерін – ата-аналарының ұлтын, тұратын жерін, ана тілін көрсете алады;

3. 10-11 жастағы балаларда этностық идентификация толығымен қалыптасады, олар түрлі халықтардың ерекшеліктері ретінде тарихтың бірегейлігін, дәстүрлі мәдениеттің өзіне тәндігін түсінеді. Олар жасөспірімдік жасында өздерінің этностық топқа жататындығы жөніндегі мәліметтерге ие бола бастайды. Бірақ та олардың этностық идентификациясы статикалық емес, динамикалық сипаттас болады. Бұл идентификация құрылымының қалыптасу процесі әлі де болса аяқталмаған деген сөз. Балалардың этникалық тегін саралауы олардың моноэтникалық немесе полиэтникалық ортада өмір сүруіне байланысты өзгереді. Әлбетте, этносаралық орта индивидке өзінің және басқа этностық топтардың ерекшеліктерін біліп-тануына жол ашып, коммуникативтік дағдысын қалыптастырады. Өздерінің мәдениетінің этностық белгілерінен айырмашылығы әжептәуір болған ортаға түсіп қалған индивидте этностық идентификациялық белгілер анық көрінеді, ал өздерінің мәдениетіне жақын топтар арасында өмір сүретін индивидтер үшін өздерінің этникалықтығын саралау өмірлік маңызы бар мәселе болып есептелінбейді. Бірақ олардың әлеуметтік ориентациясының өзгеруі қайсы топқа, азшылық этникалық топқа ма, әлде көпшілікті құраған топқа жататындығына байланысты. Азшылық шағын топқа жататын балалар, әдетте көпшіліктің ырқы-ығына жығыла бастайды. Демек, идентификациядағы өзгерістер ұрпаққа әлдеқандай әлеуметтік-мәдени құндылықтар таңылған кезде бой көрсетеді. Этникалық идентификация процесі индивидті топтың мүшесі екендігін түйсіну ғана емес, сол топтың жаңағы индивидті қалай қабылдауын да сезінумен байланысты. Кей жағдайда индивидтердің өздерін доминанттық топпен тәндестіре бастауы бой көрсетіп, мұның өзі балалардың қиялында ғана бұрынғы уақыттағы белгілі бір әлеуметтік – этностық құрылымның бар екендігін терістемей-ақ, қоғамдағы бір этностық топтың басқаларға қарағанда жоғары бағалануына және оның статусының, әлеуетінің мығым екендігіне орай және сол жағдайды орнықтырған жүйеге байланысты болады. Адамның өзін белгілі бір халыққа жатқызуы биологиялық тұқым қуалау арқылы емес, оны саналы түрде халықтың тарихи дамуын қамтамасыз ететін мәдени құндылықтарға бауыр бастырудың нәтижесінде анықталмақ. Ал маргиналдар екі мәдениеттің арасында, олардың бірде-біреуін толығымен меңгермей-ақ, толқып жүреді. Азшылық топтағылар және аралас некеден туылғандар туралы да осыны айтуға болады. Мәдениетінің құндылықтарын тұтынып жүретін жандарға келетін болсақ, олардың болмысында ішкі таңдау үлкен рөл ойнайды. Мұнда индивидтің сыртқы физикалық сипатының да маңызы бар. Бірақ та ассимиляцияға ұшыраған индивидті басқа этникалық топтың негізінен жатсынбай-ақ өз арасына қабылдай беретіндігі өмірде ұшырасатын жайт.