Этнос

Демек, Ю.В.Бромлейдің атап көрсеткеніндей, этносты айқындайтын сипаттарға этнос мәдениеті (оның ішінде тіл де) мен психикасы, оның өздік санасы мен өздік атауы жатады. Осы комплекс турадан тура этникалық қасиеттердің ядросын құрайды[11]. Этникалық қауымдастықтар тек этникалық қасиеттер негізінде ғана ерекшеленеді[12].

Сондықтанда этносқа берілген ең көп тараған анықтама-ларды жүйелесек:этникалық (этностық) қауымдастық, әдетте ортақ мәдениетке ие болған, бір тілде сөйлесетін, өзінің қауымдастығын және оның басқа қауымдастықтарға жататын кісілерден айырмашылығын түйсініп-сезінетін адамдардың жиынтығы ретінде түсіндіріледі. Осы мағынада Н.Н.Чебокса-ров: «Этностылық – бұл нақты қоғамдық-экономикалық қатынастар жағдайларында өзара түсінікті тілде сөйлесетін, белгілі бір нақты территорияда өмір сүретін кісілер арасында қалыптасатын және өзінің мәдени ерекшеліктерін, дербес қоғамдық топ екендігін бүкіл өмір бойына ұғынатынкез келген қауымдардан құралады»[13] – деп, жазады.

С.И.Королев болса, этникалық қауымға адамзат коғамының ерекше бір түрі ретінде қарап, ол қоғам мүшелерінің сыртқы ортаменқарым-қатынастарының нормалары, биологиялық және қоғамдық жағдаяттар негізінде туындайтын некелік қатынастары, мәмле түрлерінің жиынтығынан тұрады деген пікірді алға тартады[14]. Менің өз басым осы пікірді қолдағым келеді.Бұл сияқты пікірді Л.Н.Гумилев «Этногонез және жер биосферасы», «Автонекролог», «Этностың географиясы» еңбектерінде жан-жақты дәлелдей жазған[15]. Оның пікірінше, этносты анықтайтын белгі – бұл жүріс-тұрыстық стереотип (поведенческий стереотип). Мұны қарапайым тұрмыстық деңгейде қабылдау қиын емес. Мысалы, ой, қойлы орыс деген сөз Солтүстік Қазақстан өңірінде жиі қолданылатын еді (бір істе қазақша ыңғайы жоқ деген мағынада). Бірақ стереотиптердің этносқа қарағанда тез өзгеріске ұшырап тұратынын байқамауға болмайды. 70 жыл ішінде Қазақстан қазақтары басқаша-бөгде жүріс-тұрыстық стереотиптер мен стандарттарды қабылдап үлгерді, әлбетте олардың көбісі сырттан алынған, таңылған құбылыстар екеніне дау жоқ. Жалпы алғанда, жүріс-тұрыстық, әдептік стереотипті, әлбетте этностың бірден-бірі деп болмаса да, маңызды белгісі ретінде қабылдауға әбден болады. Бұл дәстүрлермен байланысты, ал дәстүрлер мәдениеттің ең маңызды бөлігі болып табылады.

Кейінгі кезде ғылыми әдебиеттерде этнос – бұл биологиялық даралықтан басқа ешнәрсе емес деген пікірлер[16] пайда бола бастады. Осы тәріздес пікірлермен келіспейтіндігін білдірген көптеген зерттеушілер әрбір этнос биологиялық қауым түрінде белгілі бір адамдық популяциямен байланысты болса да, бірақ ол қоғамдық заңдылықтар негізінде дамиды, сол себепті жаңа этностар биологиялық мутация нәтижесінде пайда болады деген пікірлерді қабылдау мүмкін емес. Этнос қоғамдық процестердің жемісі деп тұжырымдайды.

Біздің және шетел ғалымдарының пікірінше, этнос – «бұл әлеуметтік топтардың өмір сүруінің тарихи қалыптасқан айрықша түрі. Мұндай қауым табиғи-тарихи жолдармен пайда болады және дамиды, ол қауымдық топқа жататын кісілердің ерік-жігері мен қалауына байланысты болмастан, өзін-өзі қайтадан жаңарту есебінен дәйім көп ғасырлар бойына өмір сүруге қабілетті»[17].

Латын тілі арқылы біздің тілімізге еніп, орныққан ұлт мағынасындағы «нация» сөзі көбінесе «халық» немесе «этнос» терминімен астарлас келеді. Бұл сөз халық жады мен жанынан өшкен жоқ, бірақ ол біздің тілімізде жаңа мағынаға ие болуда. Мұны дөп басып байқаған да – сарабдал саясаткер Н.Назарбаев. Өкінішке орай, бұл сөзді баспасөзде қалай болса солай қолдану белең алуда. Мысалы, Президент тарапынан алға тартылған осынау «Ұлт бірлігі Доктринасы» қазақ баспасөзінде «Қазақстанның Ел бірлігі» деп аударылған[18] және басқаша сөз тіркесімен берілген: «…Ұлттық келісім доктрина-сын қабылдау қажеттігін мәлімдеді …». – «Ассамблея ана тіліне бет бұрды» «Жас қазақ», 30 қазан 2009 жыл. – 2 бет, т.б.

«Ұлт» терминінің орнына «халық», «ел», «қоғам» және «этнос» сөздерін орынсыз қолдана беруге болмайды деп білемін. Сондықтан да түрлі қауымдастықтарды ұлттық қоғамдастыққа біріктірудің әлемдік тәжірибесін және тұтастай алғандағы Дүниедегі, әсіресе Қазақстандағы болып жатқан өзгерістерді ескере отырып, «ұлт» ұғымының ғасырлар бедерінде қандай түсінілгендігін және оған бүгінгі таңда қандай мағына беріліп жатқандығын бағамдау қажет-ақ.

Газеттерді парақтағанда, радионы тыңдап, теледидар хабарларын тамашалағанда бірінші болып «халық» сөзі ойға оралады. Бірақ ол қазіргі қоғамға қаратыла қолданылғанның өзінде де көп мәнге ие. Оның бір мағынасы – қоғамның төменгі топтарын бейнелейді. Халықтың олигархтарға, ақсүйектерге, билік басындағыларға қарсы күресі демеуші ме еді. Бұдан тысқары, «халық» сөзі белгілі бір гео-әлеуметтік организмге (территориясы мен саяси-экономикалық жүйеге ие) жататын адамдардың жиынтығын белгілеу үшін де қолданылады. Мысалы, кезінде «совет халқы» деп айтқан едік қой. Қазіргі уақытта да Ресей немесе Қазақстан халқы деп айтылады. Алайда, бір кездері біртұтас болған, қазіргі уақытта ыдырап, жоқ болып кеткен Кеңес Одағы тұрғындарының арасынан қазақтар, армяндар, молдавандар және т.б. топтар бөлініп шықты. Адамдардың бұл қауымдастықтарының әрқайсысын бейнелеу үшін де халық сөзі қолданылуда.

 

Сол грузин, қазақ т.б. қаратыла айтылатын «халық» сөзі «совет халқы» дегендегіге қарағанда басқаша мағына беретіндігі түсінікті болса керек. Нақ осынау мағынаны (жекеленген халық пен оның өзіне ғана тән ерекшеліктерін) білдіру үшін этнологияда айрықша терминдер пайданылады. Олар – «этнос» деген сөз бен «этностық кауымдастық» деген сөз тіркесі.

Этнос дегеніміз не? Егер барша қазақтар, айталық француздардан нендей ерекшеліктерімен ерекшелікті тұрады деген сауалды қазіргі уақытта қойсақ, оның жауабы қандай болар еді? Әрине, олардың бір гео-әлеуметтік организмнің құрамында болуы дей алмаймыз, яғни территория мен экономика бірлігі емес. Қазіргі уақытта 5 млн-ға жуық қазақ басқа елдерде тұрып жатыр. Ал, өз елінен ақш-қа оралмастай болып кетіп қалған орыстар көп уақыт бойы, көбінесе өмірінің ақырына дейін орыстар болып қала береді. Белгілі бір қауымдастықтың мүшелерін туыстандыратын, сонымен бірге оларды мұндай басқа қауымдастықтардың өкілдерінен ажыра-тып тұратын бірінші белгі тіл сияқты. Дегенмен де бұл қағида-ның ағылшындар, француздар, испандарға қатысы жоқтай, өйткені олардың тілдерінде басқа қауымдар да сөйлейді.

Халықтар арасындағы айырмашылық ең алдымен мәдениет пен мінез-құлықта көрініс береді. Жоғарыда тілге алынған халықтардың тілі бір, бірақ олардың мәдениеттері басқа-басқа. Иә, тілдік бірлік мәдени қауымдастықтың пайда болуы мен дамуының ең маңызды шарты болып табылады. Сонымен бірге этностың ең маңызды компоненттерін оның өзіндік сана-сезімі мен атауы – этноним құрайды.

Этнос – бұл әлеуметтік қауымдастық. Бірақ оған кей-кейде биологиялық сипат беріліп, қарастырылады. Мұндай ұстаным-ды Ю.Семенов терістейді[19]. Ал, шынтуайтына келгенде балалар ата-аналарынан мәдениет пен этникалық сананы ғана емес, дене құрылымын да мұра етіп алып, алға қарай жалғастырады емес пе? Осыдан барып этникалық қауымдастық негізінен бұл шығу тегінің бірлігі, әрбір этнос – бұл адамдардың айрықша әулеті, тегі деген ұғым келіп шығады. Адамның бір этносқа жататындығы оның қаны бір шығу текпен байланыстыра анықталады. Адамдар өздерінің ата-аналарын басқалармен шатастырып алмайды, қанымыз да осындай, басқа емес деп есептейді. Мұның бәрі этностық текті адамдардың айрықша биологиялық түрі-әулеті ретінде түсінуге үндейді. Адам және оның ұрпақтары өздерінің шығу тегі мәселесін әрдайым есінде сақтайды емес пе? Олар биологиялық ата-аналарын таңдай алмайды. Ортақ ататек әрдайым адамдардың бір-біріне деген бейілділігін күшейте отырып, олардың жақындасуының негізін қалайды. Демек, этникалық тек адам өмірінің объективтік жағдайларының әсерімен қалыптасады екен. Туылғанынан бастап адам белгілі бір этностың бөлшегі болып табылады.

Әрине, егер этностың қалыптасуының алғашқы кезеңінде бірінші орынға адамдардың шығу тегі мен территория бірлігі шықса, кейініректе бұл рөлді ситуацияға қарай тіл, мәдениет, идеология (дін), әлеуметтік-саяси құрылым бірлігі, бір әміршінің құзырында болу сияқтылар алмаса отырып атқарады. Айта кету керек, әдебиетте этнос пен қоғам теңдестіріле қарастырылуда. Олар өзара байланысты болса да, басқа-басқа құрылымдар. Мысалы, немістер ГДР мен ФРГ сияқты түрлі типтес әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық құрылымдарда өмір сүрді емес пе? Демек, этнос қоғамның тілдік-мәдени және биологиялық ерекшеліктерге ие тұрғындарының топтарынан ғана құралады. Сондықтан ол кездегі немістердің қоғамдық құрылымы туралы әңгімелеуге болмас. Бірақ тұтастай алғандағы Германияның қоғамдық құрылымы туралы сөз қозғауға болады. В.Бабаков пен Ю.Семенов этнос пен ұлт ұғымдарын ажырата отырып, этнос территориялық-тілдік және мәдени-психологиялық компонент-терден тұрады, ал ұлт ұғымынан этникалықтық және әлеуметтік процестер орын алады дейді. Бұл тұжырыммен келіспеуге де болады. Археологиялық, этнографиялық және тарихи деректер этнос – бұл адамдардың белгілі бір ұжымы екендігін, ендеше онда, сөз жоқ, әлеуметтік қатынастардың бой көрсетіп жататындығын көрсетеді. Бұл ретте В.П.Торукалоның этнос және оның типтері биологиялық пен әлеуметтіктің бірлігі деген диалектикалық ұстанымын қолдауға болады. Ұлт, дейді ол, әлеуметтік-экономикалық факторлармен анықталады. Олардың ішіде ең бастысы – мемлекет[20]. Бұл мәселелерді зерделеуде жүйелік ұғымдарға жүгінген В.Б.Касевич, этникалық қауымдастық өзін «қандық» белгілер арқылы ғана емес, мәдени стереотиптердің сипаты арқылы да ажырата түйсініп-түсінеді. Ұлт өмірінде бірінші орында гео-саяси ерекшеліктер тұрады, ал мәдени белгілер екінші орынға ығыстырылады, деп тұжырады. Айта кету керек, мұндай жағдай бірнеше этникалық топтардың негізінде пайда болған ұлт өмірінен ғана орын алады. Ал, моноэтнос-ұлтқа мұндай ерекшелікті телуге болмайды.

Бұл ретте автор тарапынан тілдің рөлі ауызға алынбаған. Шын мәнінде, ол – күллі мәдени стереотиптердің іргетасы, яғни онда этнос пен ұлт өмірінің кристалданған бейнесі көрініс тапқан.

Жалпы алғанда, этнос теориясын ғылымижағынан негіздеуге үлкен үлес қосқан академик Ю.В.Бромлей этностың тарихи дамуы барысында өмір сүру жағдайына байланысты амалдың да өзгеріске ұшырайтындығын мойындайды. Сонымен бірге – деп, атап көрсетеді ол,– кейбір этностар бірнеше тарихи формациялар бедерінде өзінің тұрлаулығын сақтап қала алады.

Тармағынада этнос белгілі бір территорияда тұратын, өзіне тән салыстырмалы түрдегі тұрақты тілі мен мәдениетіне ие болған, сонымен бірге өздерінің бірлігін, басқа қауымдардан айырмашылын ұғынған, қауымдастығының атын айқындап айта алатын кісілердің тарихи қалыптасқан жиынтығы болып табылады[21]. Ол тар мағынада этнос ұғымы «Этникос атауына тура келеді» – дейді, (көне грек тілінен алынған сөз). Этносты кең мағынада «ұлт» сөзінің орнына қолдануға болады.

Этностың концепциясы туралы кеңінен сөз қозғаған академик Ю.Бромлей өзінің «Этнос және этнография» (М.: «Наука», 1973)атты монографиясында осынау мәселе жөніндегі пікірлерін тарата баяндады. Олар 1983 жылы жарық көрген «Очерки теории этнографии» деген еңбекте одан әрі жалғастырылды. Ю.Бромлейдің негізгі ойлары мынаған саяды: 1. Этнос-пан ойкумендік құбылыс (шекара білмейтін, жер-жерлердің бәрінде кездесетін). 2. Адамзат тек қана этнос түрінде өмір сүріп келген және бұдан былай да солай өмір сүре береді. Этнос адамзаттың ең басты әлеуметтік тобы болып табылады. 3. Егер де қазір адамзат баласын түгелімен этносқа бөліп қарайтын болсақ, ол қалдықсыз бөлінеді. 4. Алғашқы қауымдық қоғамда этнос-ру мен тайпа, феодализм дәуірінде ұлыс түрінде (народность терминін біз ұлыс деп алып отырмыз) көрінген. Ал, капитализм мен социализм заманында этностың көрінісі – ұлт. Бұл жаңалық емес, әрине, Сталин тарапынан тұжырымдалған ақиқаттар. 5. Этнос екі түрде өмір сүреді: этникос және кең мағынада алғандағы этнос. Этникос – этникалық қауымның қай жерде жатқанына қарамастан оның барлық өкілдерін бейнелейтін термин. Ал этнос этникалық-әлеуметтік қауым. Мысалы, этносқа Қазақстанда тұратын қазақтар жатады, әлемнің басқа жерлерінде, елдерінде тұрып жатқан қазақтар және барлық қазақтар этникосқа жатады. 6. Эндогамия этностыңбасты белгілерінің бірі (яғни өз тобынан тысқары тұрған бөгде қауымның өкілдерімен некелесуге тыйым салу). Эндогамияның маңызы өте зор. Н.Масанов мұны теріске шығаруға тырысады: Революцияға дейін қазақтарда этникалық эндогамия болмаған, тек діни эндогамия ғана болған. Қазір де басқа этностардың өкілдерімен некеге тұрып жатқан қазақтар қаншама!

Бұл пікірге біз қосыла алмаймыз. Себебі қазақтардың дені, көпшілігі өздерінің ішіндегілермен некелескен, қазір де некеде тұрып жатыр. Ал, басқа этникалық қауымның өкілдері мен тұрмыс құрып жатқандар өте азшылықты құрайды. Шынында да егер қазақтардың көпшілігі басқа этностардың өкілдерімен тұрмыс құрып кетіп жатса, қазақ этносы этнос болып қалар ма еді? Демек, эндогамия этностың басты элементерінің бірі болып табылады.

Мұны мойындамай, жекеленген мысалдар мен фактілерге иек арту, соларды ғана жинақтай келе қорытынды шығару – бұл спекулятивтік философия мен социология өкілдеріне тән қасиет екені ғылыми жұртшылыққа атам заманнан бері мәлім жәйт.

Этнос сөзін тар мағынада түсінудің тиімділігінің дәлелі ретінде бір ұлтқа жататын, бірақ түрлі елдерге тарқалып кеткен кісілер тобының қай жерде тұратындығына қарамастан олардағы жалпы ұлттық белгілердің сақталып қалғандығын көрсету жеткілікті. Мысалы, Қытайда тұратын қазақтар саны 1 млн-ға жуық, Моңғолстанда 96 мың қазақ бар[22]. Олардың бәрінің экономикалық-территориялық және мемлекеттік қатынастарында ортақтық болмаса да, бірақ мәдениеттерінің айрықша белгілерінің жалпылығы тегінің бірлігін ұғыну, ортақ атау және басқа көптеген ұқсас жақтарының бірдейлігі бірлестіріп тұрады. Осы мағынада этносты тар шеңберде түсіну этносты құрайтын кісілердің ішкі ортасының тығыз байланыстылығы арқылы олардың этностық қасиеттерінің өзара бір-біріне өтіп және бірі-бірінің өміршеңдігін қамтамасыз етіп тұрады дегенге саяды.

Этнос қоғамдық институттардан тыс өмір сүрмейді. Осы институттармен бірге этнос «Этникалық-әлеуметтік құрылым-дарды» құрайды. Ол «Әлеуметтік организмдерге» көп ретте сәйкес келеді.

Мұндай жалпылық қауымдастық территориялық-саяси ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік-экономикалық бірліктерге де ие болады. Осынау этникалық-әлеуметтік организмдерді типтерге бөлу арқылы, олардың белгілі бір қоғамдық-экономикалық сатыларға тиісті екендігі анықталады. Мысалы, алғашқы қауымдық дәуірде тайпа немесе қандас-туыстар тайпалар тобы; орта ғасырларда ұлыстар тобы; жаңа дәуір үшін, яғни капитализм мен социализм деп аталатын құрылымдар пайда болған кезде ұлт сияқты қауымдық типтерді тілге тиек етуге болады[23]. Сонымен кең мағынада алып қарағанда этнос бір жағынан, этникалық, екінші жағынан, қоғамдық-экономикалық факторлармен айқындалып анықталады[24]. Ғалымдар тарапынан айтылып жүрген этникалық қауымның ең жоғары түрі – ұлт деген пікірдің жаны бар деп білеміз. Этнос пен ұлт ұғымдарының ара жігін ашып көрсету өлшемдеріне байланысты мыналарды айта кеткен жөн: біріншіден, бір этностың құрамынан біртіндеп ондаған ұлттардың бөлініп шығуы табиғатта бар нәрсе. Мысалы, өз уақытында түрік тілінде сөйлейтін тайпалық қауымдардан бөлініп шыққан қазақ, қырғыз, түрікмен, өзбек ұлттары туралы сондай пікірді айтуға болады; екіншіден, этнос ұлттың бір бөлігін білдіруі мүмкін; а) Мысалы, құрамындағы этникалық-діни топтар ретінде шоғырланған татарлар-керәшендерді көрсетуге болады. Керәшендердің дәстүрлі мәдениеті бөлекше. Мұнда, бір жағынан, православие дінінің ықпалын айту керек. Екінші жағынан, ноғай-қыпшақ және фин-угорлық компоненттердің қатыстылығы және бар. Болгарлар арасындағы мұсылмандар мен христиандар да этникалық-діни топтарға жатады; ә) Этникалық-нәсілдік топтар (бұған Америка халқы мысал бола алады); б) Этникалық-территориялық топтар (белгілі бір ұлт өкілдерінің ол немесе бұл территорияда, елде бірыңғай орныға, топтаса өмір сүруі). Сібір мен Астрахань татарлары татар ұлтының сондай этнотерриториялық топтарын құрайды[25]. Сондай-ақ, этнос ұлттың қалыптасуының алдыңғы дәуірін білдіруі мүмкін[26]. Кейде этностың ұлт ұғымы орнына да қолданыла беретіндігін практикадан көріп жүрміз. Сонымен, «Этнос» ұғымы «Ұлт» ұғымына қарағанда кең мазмұнға ие екендігін көруге болады. Этностылық ұлттыққа қарағанда көнерек, өйткені ұлт кейінірек пайда болған. Жаңа дәуірде, адамзат дамудың капиталистік сатысына көтерілуіне байланысты этностардан ұлт өсіп шыға бастайды.

Этникалық қауымдардың алуан-алуандылығын анық бейнелеу үшін ғалымдар «Этникалық топ», «Этнографиялық топ» деген категорияларды қолданып жүр.

А.Х.Гаджиевтің пікірінше, «Этникалық топ» бұл – негізгі этникалық қабаттан тысқарыда өмір сүріп, тіл, традициялық тұрмыс салты бірлігін және өзі жататын ұлт немесе халықтың қоғамдық психологиясының ерекшелігін сақтап қалған этникалық қауымдастықтар болмысының бір түрі болып есептелінеді[27].

Ал, «Этнографиялық топ» – ол немесе бұл этникалық қауымдар мәдениеті мен тұрмысының базбір ерекшеліктері мен белгілерін сақтап қалған топтың түрі. Әрбір халықтың құрамында сөйлеу мәнері, диалектісі, өзіне тән әдет-ғұрыптары мен тұрмыс мәдениетіне қарай ерекшеленетін этнографиялық топтар болады[28]. Ондай топтар көбінесе бір этностың оқшауланған бөлігі болып табылады. Оның жарқын мысалы – казактар[29]. Сондай-ақ, орыс халқының бір бөлігі болып табылатын некрасовтықтардың тұрмыстық мәдениеті-нің өзгеріске ұшырауы кеңес өкіметі кезіне тура келеді. Себебі, олардың конфессионалдық ерекшеліктерінің шайыла басталуы құдды сол кезеңде белсенді әрі жедел түрде жүзеге асырылды. Дейтұрғанмен, олардың этномәдени ерекшелігі осы күнге дейін өзінің бояуын жоғалтқан емес.

Қазіргі таңда да олар орыс халқының айрықша этнографиялық тобын құрайды[30].

Бұл пікірді жалғастыра ой айтқан автор С.А.Виноградовтың жазуынша, этникалық топ ұғымы бір ұлттың басқа елдегі жергілікті халықпен араласпай өзінің тілі, әдеті, мәдениеті, традицияларын ұзақ уақыт бойы сақтап қалған топтарына қаратыла айтылады.

Қазақстанда тұрып жатқан орыстар, немістер, кәрістер солардың қатарына жатады[31]. 1989 жылы жүргізілген санақ бойынша анықталған Қазақстан мен Орталық Азияда тұрып жатқан жалпы саны 1 млн. 179,5 мыңдай татарлар жөнінде де осыны айтуға болады[32].

Кейінгі кезде әдебиетте және бұқаралық ақпаратқұралдарында «диаспора» деген ұғым көп қолданылуда.

Бұл сөздің ғылыми мағынасы қоғамдық-саяси тұрғыдан гөрі химиялық, биологиялық процестерді көбірек бейнелейді. Диаспора грек сөзі: I. Химиялық бөлшектерді, бытыраңқы, шашыраңқы бөлшектерді көрсету үшін қолданылады; II.Өсімдіктердің көбеюіне, тарауына ықпал жасайтын олардың кез келген бөлшегі (ұрық, жеміс, бадана, түйнек, т.т.). Мәскеуде 1993 жылы жарыққа шыққан 2 томдық философиялық сөздікте осылай жазылған. Ал, «Казақ Совет Энциклопедиясында (3-том, 367-бет) диаспора деген сөз тек химиялық ұғым ретінде түсіндіріледі.

Біз әңгіме етіп отырған мәселе тұрғысынан жанасатын болсақ, диаспора деп өз халқының мемлекеттік құрылымынан, этникалық немесе тарихи отанынан тысқары жерлерде, басқа елдерде тұрып жатқан ұлт өкілдерінің топтарын айтуға болады. Сондықтан да Тәуелсіз Қазақстан мемлекеті тұрғанда біздің басқа елдерде тұратын қандастарымыздың барлығы «қазақ диаспорасына» жатады. Бүгінде әр үш қазақтың бірі шет мемлекеттерде тұрады. Оның әр түрлі себептері бар. Мысалы, XIX ғасырдың екінші жартысында екі империя – Ресей мен Қытайдың жасасқан Шәушек шарты бойынша, қазақтардан сұрамай-ақ, шекара сызығын жүргізіп, ағайын-бауырларды екі бөлді де тастады. Сонымен бүгінгі күні Қытайда I миллион 300 мыңға жуық қазақ диаспорасы өмір сүруде. Шекара сызығын жүргізуге байланысты көрші елдерде – Ресей, Өзбекстан, Түрікменстан жерлерінде 2 миллионға жуық қандастарымыз диаспораға айналған. Ал, Кеңес өкіметін орнату, азамат соғысы, таптық күрес, отырықтандыру мен ұжымдастыру зобалаңы, қудалаулар мен қырып-жою кездерінде қаншама қазақ тым-тырақай елін тастай қашып, басқа жерлерді сауғалаған еді.

Ал, Ресей жеріндегі қазақтар диаспора болады да, Қазақстандағы орыстар диаспора болмайтыны қалай? Қазақстанның бұрынғы Премьер-министрі С.Терещенконың Ұлы Ресей мемлекеті тұрғанда Қазақстандағы орыстар диаспора саналмайды деуінің бірден бір себебі – оның империялық санадан арыла алмауында. Ю.Семеновтың «Этнос, нация, диаспора» атты мақаласы жөнінде де осыны айтуға болады. Ол: «Қазақстанның солтүстік облыстарында тұрып жатқан орыстар диаспораға жатпайды, олар Ресейдің шет аймақтарының тұрғындары есептелінеді», – дейді[33].

Ресей, Алмания, Польша, екі Корея, Татарстан, Қытайдағы Шыңжаң-Ұйғыравтономиялы ауданы тұрғанда, Қазақстанды мекендейтін орыстар, немістер, поляктар, кәрістер, татарлар, ұйғырлар – барлығы диаспора болып табылады. Алайда олардың барлығы тәуелсіз Қазақстан Республикасының біртұтас халқын, анығырағы тұрғындарын құрайтыны да дау туғызбайтын шындық. Сондықтан да болу керек, «Дөңгелек стол» басында[34]»Қазақстан-Америка бюросы» дейтінненкелген «құқыққорғаушы» Евгений Жовтистің «Этникалық отан», «Тарихи отан»деген ұғымдарды жою туралы ұсынысы қолдау таппай, тойтарысқаұшырады. Осыдан сәл бұрын біздің кейбір бизнесмендеріміздің төл құжаттан «ұлты» деген графаны алып тастау керек деген ұсыныстарының тағдыры осылай аяқталғаны белгілі. Ендеше, әр халық өзінің ұлттық нышанын, болмысын, әдет-ғұрпын, салт-санасын, мәдениеті мен өнерін, тарихын сақтап, дамытуғаәрқашан мүдделі болуы қажетті-ліктен туындайды. Өз елінде тұрса да, диаспорада болса да.

Ал, әр мемлекеттің шет елдердегі өз диаспораларына, қандастарына деген көзқарастары қандай деген мәселеге де тоқтала кетейік. Бұның өзі, ең алдымен, сол ұлт мемлекетінің өркениеттілігіне, халқының бауырмалдылығына, ұлттық намысына байланысты демекпіз. Мысалы, Алмания мемлекеті біздің республикамыздағы неміс диаспорасына өткен жылы ғана 7,5 миллион марка көмек бергенін, Алматыда «Неміс үйін» ашып, оны жабдықтағанын, музыкалық аспаптар мен ұлттық киім-кешектермен қамтамасыз ете отырып, Қазақстан немістерінің республикалық күндерін, съездерін, тіпті конгрестерін өткізуге қаржылай көмек көрсетіп отырғанына қалай қуанбасқа! Былтыр Қытайда өткен неміс күндері кезінде Алманияның Қазақстандағы Елшілігінің мәдени мәселелер бойынша атташесі Петер Зонненхоль мырза журналистерге өз елі жыл сайын Қазақстаннан 220 мың немісті қабылдап алуды жоспарлап отырғанын айтқан (1995 жылдың басындағы есеп бойынша республикамызда 507199 неміс бар). Бұл да Алманияның өз диаспорасына жасаған қамқорлығы емес пе?!

Германияның федералдық өкіметі бұрынғы КСРО территориясында тұрып жатқан немістерге қандай жәрдем көрсетуді арнайы жоспарлаған екен.

Бұлар, біріншіден, Германияға көшіп баруды қалаған немістерді қабылдауды; екіншіден, қазіргі уақытта тұрып жатқан жерлердегі уақытша қалып кеткен немесе түпкілікті тұрып қалғысы келген немістерге жәрдем көрсетуді қамтиды.

Қайсы саяси партиялардан құралмасын Германияның федералдық өкіметінің бұл мәселе жөніндегі позициясы дәйім бір жақты. Мұнда ең басты мәселе – жергілікті жерлердегі немістердің жағдайын орнықтыра түсу. Бұл процесс тілден басталатындықтан неміс тілін үйретуге, неміс тарихы мен мәдениетін танытуға көп көңіл бөлінген. Азшылықты құраған немістерге ең алдымен өзінің мәдени ортасы қажет. Өйткені, онсыз нағыз отандық сезімге ие болу қиын. Бұл ретте немістік мәдени орталықты құрудың рөлі арта түсуде. Сондай-ақ, фермерлік шаруашылықтарды құруға, ауыл шаруашылығын жекешелендіру ісіне қаржы жұмсалынады. Әсіресе, немістерді бір аудан төңірегіне шоғырландыра орналастыру, сөйтіп оларға демеуші болу сияқты бағдарлама жасалынған (үй-жай, инфраструктураны жетілдіру, кішігірім кәсіпорындарды қар-жыландыру, ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу, гумани-тарлық көмек көрсету, кездесу орталықтарын құру, өйткені бұлардың тілді және мәдени өзіне тәндікті қалыптастырудағы рөлі зор. Сөйтіп, немістер ұлттық дәстүрлерін сақтап қалуға мүмкіндік алады. Осындай аудандардың орталықтарыжер-жерлерде, мысалы, Омбы облысында (Азово), Алтай өлкесінде (Гальбштадт) және т.б. құрылған. Бір ғана 1989 жылдың көле-мінде осындай мақсаттарға жұмсалған каржының көлемі 20 млн неміс маркасына жеткен[35]. Сондай-ақ, Польша Қазақ-стандағы поляктарға, Корея кәрістерге, Грекия гректерге тиісті көмектерін көрсетуде.

Алайда, кезінде КСРО-ның құрамында болған республикалар осындай қасиеттерден жұрдай болған. Біздің өзіміз шеттегі қазақтарға қалай көмектесіп жатырмыз? Рас, құрылтай шақырдық, той-думан етіп өткіздік, елге оралуға үндедік, келгендерін күтіп алғанымызбен жағдай жасамадық, жергілікті шенеуніктерге итере салдық,қос дипломды мамандарды қой бақтырып, қора күзеттірдік, тіркеуге алмай сандалттық, алды аттізгінін Моңғолға кері бұрды. Осы мәселе неге намысымызды қамшыламайды? Сонда да соңғы кездері, әсіресе, Ресейдегі жерлесіміз Тайр Мансуровтың Президенті-мізге қазақ диаспорасының жағдайы туралы жазған хатынан кейін біраз талпыныс байқалады. Шеттегі қазақтарға көмек көрсетудің мемлекеттік бағдарламасы әзірленуде, қазақ диаспорасының әлеуметтік, құқықтық мәселелерін, мәдениеті мен өнерін, тілі мен тарихын зерттеп, нақтылы көмек көрсетутуралы ұсыныстар жасайтын ғылыми практикалық орталық құру мәселесі қолға алынды және үкімет тарапынан қаржыбөлу мәселесі де шешілуде. Бұл іс тезірек орындалып, ылайым, ұзағынан сүйіндірсін.

Ал, Қазақстанда тұрып жатқан белорустар, орыстар, армяндар, т.б. Белорусь, Украина, Армения, т.б. мемлекеттерден қандай көмек алып жатыр? Ресей мемлекетінің басшылары анда-санда орыстарға көмек беруді  тілге алғанымен, оларға шынайы көмек көрсетіліп жатқан жоқ. Ол, ол ма, тәуелсіздік алған жас мемлекеттерге қоқан-лоққы көрсетуден бір тынбайды. «Орыстарды қорғау қажет болса, әскер кіргіземіз» дегенде бұрынғы қорғаныс министрі П.Грачев Америка менКанададағы, Франция мен Польшадағы орыстарды меңзеп отырмағаны белгілі. Осы іспетті сөздер бұрынғы Сыртқы істер министрі А.Козырев, бұрынғы вице-президент А.Руцкой, атышулы Солженицын қарт пен Жириновский тентектің ауыздарынан талай рет шықты емес пе? Бұл Қазақстандағы орыс диаспорасына көмектесу, қарайласу емес, керісінше арандату әрекеттеріне тым жақын. Шынайы қамқорлық басқалай болуы керек емес пе?

Мысалы, БҰҰ өкілдері Кубань жеріне келіп, жағдаймен танысқан кезде Ресейге көшіп келіп жатқан орыстарға «босқын» деген мәртебе берілетініне қатты таңданған екен. Сөйтсе, мемлекетінде босқындар туралы Заң бар екен де, репатрианттар (отанына оралғандар) туралы Заң жоқ екен («Комсомольская правда». –№235. 22.12.1993). Тіпті от қаулаған жерлерден ғана емес, Қазақстан сияқты орнықты елдерден барғандары да «босқын» екен. Тоқетері Ресейге қайтқан орыс, Алманияға барған неміс, Қазақстанға оралған қазақ ешқашан босқын деп аталмауы керек. Бұл – мемлекет басшыларының қатты ойланатын шаруасы. Бүгінгі саяси, экономикалық, әлеуметтік қиыншылықтар кезеңінде ұлт, ұлтаралық қатынастар, миграция (көшу-қону) сияқты күрделі мәселелерге байыппен қарау керек. Бұл Отанын сағынып, аңсап, нақты көмек пен қолдау күткен, күрделі тағдырлы барлық диаспоралар үшін де аса маңызды[36]. Қазақстанда оң өзгерістер өрбіп келеді. Міне, ол бұдан былай дүниежүзілік құқықтың субъектісі ретінде көзге көрінуде және бұл мойындалған жәйт. Қазақстан халқын негізгі жергілікті халық және диаспоралар деп бөлген жөн. Мұнда қазақтар осы елдің негізгі халқын құрайды, себебі олар аталмыш елдің тілі, мәдениеті және тарихының иегерлері, жасаушылары болып табылады. Қазақстан – қазақтардың бөлшектенбейтін негізгі Отаны. Қазіргі уақытта қазақтар 39 елде тұрып жатыр, оның 14-і бұрынғы Кеңес Одағының территориясында. Ең үлкен қазақ диаспоралары алыстағы 25 шет елдерде тұрып жатыр. Олардың көпшілігі өздерінің дәстүрлі мәдениетін, қазақы тұтастығын сақтай алған. 740 000 қазақ – Ресейде, I млн 550 мың қазақ – Өзбекстанда. Қазіргі таңда 12 млн-дай қазақтың 7 млн 777 мың 777-і Қазақстанда, ал 4 млн 244 мыңы шет елдерде, диаспораларда тұрып жатыр[37].Соңғы мәліметтерге қарағанда, Қазақстанда 10 млн-ға жуық қазақтар тұрып жатыр, ал басқа елдерде 5 млн-нан артық қазақ диаспорасы тұрып жатыр. Жоғарыда атап өтілгеніндей, диаспоралардағы қазақтар өздерінің этникалық тұтастығымен этникалық эндогамиясын біршама сақтап қалған. Олардың басқа, бөгде жерде, үлкен ұлттардың арасында жүріп ұлттық-этникалық ерекшеліктерін сақтауға тырысуының себептерін, сайыпкелгенде қазақтардыңдәстүрлі мәдениеті мен ұлттық менталитетінен іздеу керек сияқты. Шеттегі қазақтар диаспораға жатпайды, олар өз жерлерінде тұрып жатыр деп айтқан авторлар (проф. С.Тілеуқұлов, Халифа Алтай)[38] дажоқ емес. Олар диаспораға жатады, себебі халықтың негізгі бөлігінен тыс қалған,басқа елдердің, мемлекеттердің құрамында өмір сүріп, бөгде этникалық ортада тұрып жатыр. Олардың көбісініңтұрып жатқан бірсыпыра жерлері қазақтардың байырғы жерлері екені рас, бірақ олар басқа елдердің құрамында қалып, сол елдердің тәртібі-заңынабағынады, сол елдердің тілінде сөйлесуге мәжбүр, сол елдердің дәстүрлерін құрметтейді, стандарттарын қабылдауға мәжбүр.Сондықтан да олар диаспораға жатады.

Қазақ диаспорасының қалыптасуы әр түрлі жолдар мен себептерге байланысты жүзеге асқан. Сонау, жоңғар шапқыншылықтары кезіндеОрталық Азияда бір диаспора пайда болған болса, кейінірек Ресейдің отарлау саясатының нәтижесінде, әсіресе Қызыл империя тұсында қоныс аударушылар санының көбейгені белгілі. Эмиграцияға шығып кеткендері де бар: жұмысшы эмиграция (яғни кәсіп, жұмыс іздеп кеткендер аз болған) мен төңкерісшіл эмиграция бізде болған жоқ. Болған болса саяси эмиграция туралы айтуға болады (М.Шоқай және басқалары). Қазіргі кезде қазақ көші басталды, бұл – ұлттық реанимациялық процесс, өйткені ол ұлтымыздың сандық және сапалық потенциалын нығайтуға қызмет етеді. Оның үстіне олардың басқа елдер мен жерлердегі жағдайы да мәз емес. Сондықтан шет елдердегі қазақтар түптің түбіндеата мекеніне көшіп келуі керек. Олардың қазіргі тұрып жатқан жерлері мен елдері сол қазақтардыңқазіргі Отаны болып табылады деп есептеу керек. Ал Қазақстан – барлық қазақтар үшінатамекен болып табылады. Әрине, атамекен мекем болу үшін алдыменбіздер өзімізді-өзіміз жөндеп алуымыз керек болады. Исі қазақтардың бірігуі үшін олардың ұлттық сана-сезімін оятып, дамытукерек болады. Өз жерімізде отырып диаспоралық жағдай мен деңгейге түсіп қалғанымыз сыр емес. Біразымыздың «көзқаман»болып қалғаны жүректі сыздатады. Бірсыпырасы ауызекі түрдеқазақша сөйлей алғанымен қазақ тарихын, мәдениетін, әдебиетінбілмейді. Мінез-құлқы мүлдем басқаша. Бұл – қасірет.

Шет жердегі қазақтардыөз атымен атау керек. Олар іссапарға немесе қайын жұртына кеткен жоқ, олардың жерін Ресей мен Қытайбөліске салып басып алған, өздерін қудалап, ашаршылыққа ұшыратты.Нәтижесінде қаңғып,босып кеткен. Өзбекстанда қазақдиаспорасын Өзбекстан республикасының құрамында қалып кеткен қазақ жерлерінде тұрып жатқан диаспора деп, ал Ресей қазақтарын Ресей басып алған жердегі қазақ диаспорасы деп атау керек. Қазақ диаспоралары – тағдырдың тәлкегіне ұшырағандардың нәтижесі немесе шетке кеткен қазақтар елін өз жүрегінің қалауымен тастап кетпеген. 1995 жылдың қарашасында Түркістан қаласында өткен «Қазақ диаспорасының мәселесі мен болашағы» атты халықаралық симпозиумда жасалған баяндамалар мен әңгімелер осы мәселенің төңірегінде өрбіді.

Этнос ұлттан гөрі кеңірек ұғым болғандықтан оған ұлттан басқа «нәсілдер», рулар, тайпалар, ұлыстар сияқты этникалық түрлер де жатады. Дерлік әрбір ұлттың өкілдері әр түрлі жерлерде тұрып жатыр, сонымен бірге ол бірнеше этникалық, нәсілдік топтардан құралған. Мысалы, кубалықтар ақ тәнді-лерден, негрлерден, мулаттардан тұрады. Қазақтар арасында көккөз, сары немесе жирен шашты кісілерді немесе көздері, шаштары тым қара моңғолдарға және өзбектерге ұқсас кісілерді ұшыратуға болады. Әлбетте, ұлт тек әлеуметтік құбылыс қана емес. Ол табиғи, биологиялық құрылым да болып табылады.

Этнос тек табиғи ғана емес, сондай-ақ тарихи, әлеуметтік дамудың нәтижесінде пайда болады. Кез келген этнос- тарихтың жемісі. Әр халықтың, ұлттың қайталанбас, бай тарихы бар. Әрбір халықтың түп-тұқияны ұзақ ғасырлар қойнауына сіңіп кеткен. Бұл тұрғыда халықтарды «көне» және «жас» этностар деп бөлуге болмайды. Америкалықтарды жас халықтар санатына қосуға болады, бірақ оларды жаратқан, жасаған этностардың тамыр-тегі, түбірі алысқа, көптеген мың жылдықтарға барып тіреледі. Сондықтан да мексикалықтар немесе солтүстік америкалықтар көнелікте қытайлықтар яки римдіктерден қалыспайды.

Әрбір этностыңкөне тарихы бар деп білеміз. Кейде кейбір ұлттарды сипаттағанда олардың басып өткен жолдарын тек даңқты, ерлікке толы шежірелерден тұрады деп бағалаубарынша көрініс беріп жатады. Мұның нәтижесінде тек бір ғана ата-текті мойындау белең алады да, сол халыққа келіп қосылған,одан кейін барып тегін құраған,оның қалыптасуынаат салысқан «жаңа этникалық бабаларын» кемсітуге, оларды тіпті өздерінің тектік шежірелерінен шығарып, сызып тастауға әрекет жасалынады.

Қазіргі орыс халқының қалыптасуында түркі халықтары-ның, ішінара татарлар рөлінің болғандығы дау туғызбайтын тарихи ақиқатемес пе? Л.Н.Гумилевтіңдұрыс атап көрсеткеніндей, «орыстытырнасаң, татар шыға келеді» деген тіркес көп нәрсені аңғартады[39]. Сондай-ақ, қазақ және өзбектің, барша түркі халықтарының келіп шығуын, тегін қарастырсақ, олардың бір негізден тұратындығынкөреміз. Әлбетте, Орта Азия мен Қазақстан халықтарының этногенезі күрделі.

Олардың ұзақ дәуір ішінде түрлі халықтардан құралған  ахеменилер, кушан, грек-бақтрия мемлекеттері, эфталит дер-жавасы, түрік қағанаты, араб бірлестігі,қарахан мемлекетінің қол астында болуы олардың этникалыққұрамында және тұрпатында терең із қалдырған… Қазақтардың өздерін алатын болсақ, олар түркі тайпаларынан басқа да этностардың өкілдерін: үнділер, ирандықтар, арабтар, қазақ ішіндегі қожалар және төлеңгіттерді, сондай-ақ басқалай моңғол тектестайпалардың өкілдерін өздеріне қосып алып, сіңіріп жіберген.Дей тұрғанмен, тарихи оқиғаларға әділ бағасын беретін болсақ, Түркістан өлкесін жайлаған халықтардың арғы тегі бір болып шығатынын, олардың бәріне ортақ рухани мұралар мен діни нанымдар тән екендігін көреміз.Әрине, олардың әрқайсысы кейініректе тарихи дамудың түрліжолдарымен кетті. Сол себепті әрбірінің мазмұны мен түрі жағынанөзіне ғана тән болған мәдениеті қалыптасты.

Этносты тар және кең мағынада алып қарағанда оның басқалардан ажыратып тұратын ең маңызды да тұрақты сипаттарынамәдениетінің өзіне ғана тән болған ерекшелігі, оның этникалық жағынан ерекшеленіп тұруы, халықтың тұрмыс салтының этникалық түрлері жатады[40].

Түрлі этникалық қауымдастықтар (ұлыс, ұлт, этникалық топтар және басқалары) ең алдымен материалдық және рухани мәдениеттердіңөзіне тән ерекшелігімен ажыратылып тұрады. Тар мағынада алып қарағанда этносты өзіне ғана тән болған мәдениет белгілерініңжүйесі десе болады. Белгілі бір халықтың қоғамдық-экономикалық, табиғи-географиялық жағ-даяттары негізіндепайда болған мәдениетінің ерекшеліктері сол жағдайлардың жойылып кетуіне қарамастан біраз уақыт бедерінде өзінің біршама тұрақтылығын сақтап қала алады. Ал, мәдениеттіңсубьектілері басқа қауымдастықтың арасында азшылықты құраса, 2-3 әрі барса 3-4 ұрпақтың ғұмырындай уақыт өтісімен оның этникалық дәстүрлерінің тоз-тозы шығып қалатыны хақ.

П.Н.Чебоксаровтың жазғанындай, халықтың этногенез тарихы мен мәдениетінің тарихы бір-бірінен ажырағысыз. «Егер халық өзіне тән болған мәдениетін жоғалтса, ол айрықша дербес этнос ретінде өмір сүруден қалады[41].

Этникалық дәстүрлер мәдениетте ап-анық бейнеленеді. Тіл, әдет-ғұрып, наным-сенім, «Этнос», «Халық» және «Ұлттың» өзіне тән келбетін көрсетеді, олай болса мәдениет түрлері этникалық-халықтық-ұлттық қасиеттерді өзінде жинақтап сақтайды деуге болады[42].

Этностың тұрақты түрде өмір сүре алуы үшін тілмен бірге оның материалдық және рухани мәдениетіндегі айрықша белгілерінің де маңызызор. Бұлар ең алдымен: әдет-ғұрып, рәсім, халық өнері, дін, жүріс-тұрыс, тіл және тұрақты сипатта көрінетін мәдениеттің басқа белгілері[43].Мәдениеттің бағзы бір белгілерінің, кейде тіл немесе діннің жоғалып, жойылып кетуі мүмкін болған жәйт, бірақ соған қарамастан этностың белгілі бір мәдениқауымдастық ретінде сақталып қала беретіндігін көрсететін тарихи материалдар мол. «Кең мағынада алып қарағанымызда құдды мәдениет қоғамдаэтникалық жағынан сабақтастықты қамтамасыз етеді»[44].

Зерттеулер этникалық өзіне тәндік барған сайын рухани мәдениет саласында көбірек көрініс табуда және жинақталуда деген пікірді қуаттап отыр. Рухани мәдениет екі түрлі деңгейде, біріншісі – этникалық қауымдар мен этникалық — әлеуметтік организмдердің қоғамдық психологиясында және екіншісі – қоғамдық сана түрлерінің идеялық-теориялық және жүйеленген деңгейіңде көрініс береді[45]. Ю.В.Бромлей бұл тұрғыда бөлекше пікір ұстанады: «Тап қазір этникалықжағынан өзіне тәндік біртіндеп этникалық психологияға терең бойлап еніп барады, нәтижесінде ол этникалық қауымдардың рухани ерекшеліктерінің басқа белгілерінде, тіпті әдет-ғұрыптары мен жөн-жоралғыларында да көмескі көрінуде»[46].

Тарихшы-ғалым Нұрболат Масанов: «Әмбебаптық этника-лық қауымдастық деген табиғатта жоқ нәрсе, қауымдастық туралы қозғағанда оның түрлі типтерін тілге тиек етуге болады», – дейді. Ол қауымдастықтың типтерін төмендегіше анықтауды ұсынады. 1. Адамзат қауымдастығының бірінші ти-пі – мемлекеттік-азаматтық қауымдастық. Кез келген мемле-кеттің азаматы мұндай қауымдастықтың мүшесі болып сана-лады. 2. Қауымдастықтың екінші типі – діни-конфессионалдық қауым. Мысалы, хорват-католиктер,серб-хорват тілінде сөй-лейтін православтық сербтер, босниялықмұсылмандар, сон-дай-ақ, ливандықтар және басқалары діни-конфессионалдық қауымдастықтың өкілдері мен көріністері. Еврейлер(жөйттер) кімдер? Еврейлер – иудаизм дінін ұстанатын жандар. Ливанда конфессионализм қазіргі таңда да өз күшінде тұр. Католик-ма-ронит қана президент, мұсылман-суннит – премьер-министр,маронит қана қорғаныс министрібола алады. 3. Қауым-дастықтың үшінші типі – тілдік қауым. 4. Төртінші типі – изо-ляттар. Бұлар аралда, тау аңғарларында көпшіліктен жырақта, ажырған жағдайда оқшау өмір сүріп жатқандар. 5. Бесінші – нәсілдік қауымдастықтар, Гаитиді бұрынғы кезде қара тәнді-лер басып алған кезде-ақ ақ тәнділерді қырғынғаұшыратқан. Содан соңелде адамдар нәсілдік белгілерге қарай бөлініп-бөлініп дараланып, оқшау тұра бастаған. Америкада да дәл сондай жағдай бүгіндері белеңалған. Америкада қазіргі таңда ақ тәнділер ақылды, парасатты, ал қара тәнділердің ақыл-есі кем, кемшін деп есептелінеді.Демек, қауым таза нәсілдік белгілер бойынша жіктелген. 6. Алтыншы тип – этникалық қауымдастық болып табылады.

Бұл тегінің бірлігі жағынан ынтымақтасатын қауымдастық. Ондай қауымдастықтар шаруашылығы, мәдениеті мешеуқалған елдерде көптеп кездеседі. Ал өркениетті елдерде ондайлардың болуы мүмкін емес. 7. Жетінші тип – шаруашылық-мәдени қауымдастық. Оның жарқын мысалы ретінде революцияға дейінгі Қазақстанды алуға болады. Онда көшпелі тұрмыс үстем болған. Көшпелілердің оңтүстігінде иран тілдес тайпалар мекендеген. Ал аралық жерлерді өзбектер, қарақалпақтар мен шағатайлардың көптеген топтары жайлаған. Бұл жерлердің бәрінде ашық түрдегі жүйе басым болатын. Кез келген адам одан шығып кете алатын, басқа жаққа барып қоныстанып қалып кете беретін немесе оған кіріп, кірігіп, сіңісіп кете алатын. Қалаға барып тұрып қалған қазақ сарт болып шыға келетін, қалың қырғыздың арасында араласып жүрген қазақ нәтижесінде қырғыз боп қалыпқа түсетін, ал қазақтардың ішінде қалып кеткен қазақ енді қазақ емес, казак боп шыға келетін. Мәліметтерге қарағанда XX ғасырдың басында казачествоның 6-7%-ы мұсылмандардан құралған.

Бұлардың бірде-біреуін этностың міндетті түрдегі басты белгісі деп алуға болмайды. Қазіргі қазақтар – этнос болып қалыптасқан қазақтар. Большевиктердің өкімет басына келуімен жағдай түбірімен өзгеріп кетті. Қауымдастықтар жабық түрге көшірілді, одан ешкім де шыға алмайтын, кете алмайтын болып қалды. Жұрт инвентаризацияландырылды. Бұрындары қазақтың қайсы ортада жүргеніне қарап қауымдастығы анықталған болса, революциядан кейін қазақтардың балалары ата-аналарының қайсы қауымға жататына қарап анықталынатын болды. Қазақтар революцияға дейін көшпелі түрдегі шаруашылық-мәдени қауым болып өмір сүрген еді. Ол кезде даланың қазақтары көшпелілер еді, оларды көшпенді қауымның өкілдері деп атау әбден орынды болар еді, ал қала тұрғыны боп есептелінетін қазақтарды сарттар деп атау әділетті болар еді.

 

---