Аятолла Хомейни туралы қазақша реферат
Имам Рухулла ал-Мусави ал-Хомейни 1902 жылы 24 қыркүйекте Тегераннан оңтүстік-батысқа қарай 100 шақырым жерде орналасқан Хумайна қаласында қатаң діни дәстүр ұстанған жанұяда дүниеге келген.
Хомейнидің әкесі мен атасы діни ғұламалар болған. Атасы Саид Ахмад ал-Хинди атымен белгілі болған, олай аталу себебі өмірінің жартысын Үндістанда өткізген, онда туыстары осы күнге дейін өмір сүреді. Әкесі Аятолла Мустафа Рухулла туылғаннан кейін 5 ай болғанда қарақшылардың қолында өлтірілген. Сондықтан оның тәрбиесімен анасы және анасының әпкесі айналысты. 16 жасында бір жылдың ішінде ол анасынан да, әпкесінен де айырылады, оның тәрбиесімен үлкен ағасы Саид Мұртаза айналысты.
19 жасында жас Хомейниді көршілес Арап қаласынан Шитх Абд ал-Карим Хайридің жетекшілігімен діни ғылымдарды оқу үшін жіберілді. Ал Карим Хайридің өзі Ирактағы Имитак оқу орталығының ұлы ғалымдарының шәкірті болған, әсіресе Мырза Хасан Ширазидің еңбегі зор болды. Осында білім алудың нәтижесінде ол ХІХ ғ тұлғалары қалыптастырған саяси белсенділік пен ғылыми білімге негізделген дәстүрлердің мрагеріне айналды. Осыдан кейін оны Құм қаласының тұрғындары мен ғалымдары өздеріне шақырады. Бұл қала бұрыннан қажылық пен білім орталығы болған. Хайри келгеннен кейін діни оқу институты қайта құрылып-Құмның Исламдық Иранның рухани орталығына айналуының бастамасы болды оған дәлелболатын 1962 жылы Құм қаласындағы Пехлеви монархиясына қарсы жаппай оппозицияны Хомейнидің басқаруы.
Ерте жасынан бастап ол Хайридің шәкірттері арасында ерекше көзге түсті. Хомейни этика мен ифран-атты діни философиядан құштарлық байқатты. 27 жасында ол осы пәндерден араб тілінде трактат жазды. Хомейнидің осы “Мизбах ал-Хидайа” атты трактатын оның ұстаздары да жақсы қабылдады.
Оның серіктестері әсіресе революция кезеңіндегі Аятолла Мұнтазири естеліктерінде “Хомейнидің этика мен философия саласы бойынша эрудицияны, оның Құмда аптасына екі рет өтетін дәрістерінде жүздеген адам қатысатындығын” атап өткен [10; 170-189].
Имам Хомейни өте танымал тұлға болды, бірақ ол ең алдымен жазушы және ұстаз ретінде белгілі болды.
Имам Хомейнидің өмірі исламдық революция моральдық және рухани саладан басталғандығын айқын көрсетті. Оған 1930 ж Құм қаласында өткізілген дәрістерде дәлел: моральдік және діни сипаттағы тақырыптар қазіргі күнгі мәселелерді талқылаумен қатар жүрді. Хомейни өз тыңдармандарына сол “мәселелерді шешу-адамның діни парызының бір бөлігі” екендігіне шақырып отырды.
Хомейни қызметінің ерте кезеңі Реза ханның Пеһлеви мемлекетін құруына сай келді. Реза хан Иран монархиясын тоталитарлық типтегі қазіргі диктатураға айналдырды, исламды саяси, қоғамдық, мәдени күш ретінде жоюды басты мақсатына айналдырды.
Сол кездегі Мешхед, Исфахан және Тебриз қалаларында болған оқиғалардан хабардар болып отырды.
Имам Хомейнидің алғашқы саяси сипаттағы мәлімдемесін “Кашф-ал-Асрар” атты 1941 жылы шыққан еңбегінде жасаған. Бұл еңбекте автор Пеһлеви билігіне қарсы шықты.
1937 ж Хайри қаза тапты, сондықтан діни қауымды оның бұрынғы серіктестері Аятолла Садр, Худжат және Хвансари құрамына кірген трицлевират басқарды. Кейіннен Аятолла Буруджирди жетекшілік етті. Ими Хомейни оның диктатурасын белсенді түрде қолдайды, себебі оның жоғарғы діни беделінің мүмкіндіктерін Пехлеви әулетіне қарсы күреске қолдануды ойластырады. Хомейни Буруджирди мен оның өліміне яғни 1962 ж дейін тығыз қарым-қатынаста болды. “Бірақ Буруджирди өзінің жоғарғы діни беделі мен әкімшілік қабілеттеріне қарамастан саясатта әлсіз еді”[11; 56-58].
Буруджирди қайтыс болғаннан кейін бұл қызметке сай адам табылмады. Сондықтан оның серіктестері Хомейниді жаңа көшбасшы етіп сайлайды.
Имам алғашқы да Құм қаласында, кейіннен бүкіл елге танымал болды. Ол уақытта Иранда ашық түрде шах режиміне қарсы шығуға бармаған. Хомейни алғашқы болып Құмның алдыңғы қатарлы діни институт студенттеріне қолдау көрсеткен.
Осыдан кейін ол үлкен істермен айналыса бастады. 1962 ж қазанда шах жергілікті жиналысқа ұсынылған кандидат міндетті түрде мұсылман және ер көсемі болуы талабын жоятын жарлық шығарды. Имам Хомейни елдің басқа аймақтарының діни жетекшілерімен бірігіп, осы шараға қарсы шықты. Шын мәнінде бұл шараның маңызы айтарлықтай емес еді, себебі сайлау формальді түрде өткен. Бірақ оған қарсы шығу үшін жан-жақты үгіт-насихатқа бастама болды. Сондымен қатар діни ғұламаларының коалициясын құруға мүмкіндік берді [12; 45-56].
Хомейнидің келесі қадамы 1963 ж шахтың экономикалық, саяси, қоғамдық салалардағы “ақ революцияға” байланысты болды. 1963 ж 26 қаңтарда референдум де оны халық мақұлдады деп жарияланды. Бұл шараны Иран қоғамының басым бөлігі АҚШ-тың өз үстемдігін орнатуға бағытталған әрекеті деп түсінді.
Имам Хомейни Құмда бірқатар насихаттар оқып, оны бүкіл халық қолдайды.
1963 ж 22 наурызда Шах режимі Мадрас Файзийаны басып алу үшін десант жіберді. Көптеген студенттер өлтіріліп, тоналды.
Бұл оқиға режимнің Исламдық мекемелер мен ұйымдарына қарсы екендігін көрсетіп, оған қарсы күрестің жаңа кезеңін бастады. 1963 жылы көктемде Имами шах режиміне қарсылығын жалғастырды. Ол АҚШ пен Израильмен байланыстарын кеңейтуге қарсы шықты. Маусым айында мұсылман күнтізбесі бойынша Мукаррам айы басталғаннан кейін қарсылық күшейді. Осы айдың 10-шы күні Хомейни Құмда тарихи баяндама жасады, онда шах режиміне кінә тағып, бұл жолмен одан әрі жүрмеуі туралы шахқа ескерту жасап, елден кетуді талап етті[13; 58-60] .
Хомейнидің тұтқындалуы халық наразылығын тудырып, шахтың тағын шайқалтқан көтеріліске алып келді. Құм, Тегеран, Мешхед, Исфахан, Кашан т.б. қалалардың қарусыз демонстранттары АҚШ оқытып қаруландырған шах әскеріне қарсы тұрды. Бұл әскер бірнеше күннің ішінде 15 000 адамды өлтірді. Бұл көтерілістің басталуы Иранда қабылданған күн күнтізбесінің 15 худадына сай келді де, Иранның қазіргі заман тарихында жаңа кезеңнің бастамасы болды. Ол Имам Хомейниді ұлттық көшбасшы ретінде бекітті.
Бұл көтеріліс басып жаншылды, бірақ қоғамдық қайраткерлер мен діни ғұламалар қарсылықты жалғастырды. Бас көтерулер жалғасып дінбасылар Тегеранға жиналып, “Имам Хомейнидің саяси қызметтен бас тартқаны жарияланды. Осы үшін ол бостандық алды”.
Имам Хомейни режимге қарсы күресті одан әрі жалғастырды. 1964 жылы қазан айында Иран жеріндегі АҚШ персоналына заң иммунитеті берілді, ал Иран парламенті осы шараға қолдау көрсеткенін естіген Имами “бір түн ұйқысыз өткізіп, ертеңіне 27 қазан күні парламент Иран егемендігі мен тәуелсіздігіне нұқсан келтірген деп айыптады”.
Осыдан кейін шах және оның шетеледік одақтастары Имамды қорқыта алмайтынына көзі жетіп, елден қуу туралы шешім қабылдайды.
4 қараша 1964 жылы Имам Хомейниді қайтадан тұтқындалып және шахтың құпия полициясының Туркияға жер аударылды. Аз уақыт Анкарада болғаннан кейін имам Хомейни батыс Туркияның Бурса қаласында қоныстануға міндетті еді. Шах режиміне қысым жасау арқылы Имам Хомейни Туркиядан кетіп, Ирактың киелі шииттік жылы орталықтарының бірі Наджаф қаласында өмір сүруіне рұқсат берілді. 1965 жылы қазанда шах режимі келісімін бергеннен кейін Хомейни Наджаф қаласына келіп, осында 13 жыл өмір сүрді.
Шах режимі келісімді тек қана халықтық қысым нәтижесінде берген жоқ. Шах Наджафта Имам Хомейниді де жоғары дінбасылар бар екендігіне сенім артты. Бірақ Имам бұл жерде ең жоғары болып мойындалды. Сонымен қатар ол Ирандағы өзінің ықпалымен сақтады. Ол Иранды қайта құру туралы прахламацияларды шетелде басып шығарып, елге әкеліп таратты. Сонымен қатар бүкіл әлем мұсылмандарына арналған прахламациялар-қаржылық кезеңінде Меккеде таратылды. Ал Наджафта қуғында жүріп, ол көптеген маңызды Иран және мұсылман азаматтарын қабылдады.
Имам Хомейнидің есімі мен тұлғасы және оның бастаған қызметі, ісі Иранда ұмытылмаған. Көптеген діни ғұламалар оның үлгісімен құпия топтар құрған.
1977 жылы 23 қарашада АҚШ-тың бастауымен құрылған құпия САВАК полициясының жолдамасы баскесерлері Наджафта имам Хомейнидің үлкен ұлы Қажы Мұстафаны өлтірді. Бұл оқиға көтеріліске, көтеріліс революцияға 1978 жылы 8 қаңтарда президент Картердің Тегеранда шахты парасатты, әрі өз халқынеың сүйікті билеушісі деп мақтауынан кейін ақпарат және туризм министрі “Әттелаат” газетінде Имам Хомейниді шетел державаларының агеисті деп айыптаған мақаласы жарық көрді [14; 78].
Келесі күні Құм өаласында демонстарция басталды. Оны басып-жаншу нәтижесінде көптеген адамдар қаза тапты. Бірақ осыдан кейін елдің барлық аймақтарында революциялық қозғалыс өршіді. 1978 жылы көктемде және жазда Имам Хомейни бірқатар пракламациялар мен директиваларды жарыққа шығарды. Онда басты мақсат “монархияны құлатып Ислам Республикасын орнату” деп белгіленген.
Имам Хомейнидің есімі ұранға, ал оның портреті революциялық туға айналды. Халық оның елге оралуына рұқсат беруді талап етті. 1978 жылы қыркүйекте шах режимі Ирактың БААС өкіметін Имам Хомейниді елінен қууын талап етті. Оған Сирия мен Алжирді таңдауға мүмкіндік беріледі. Бірақ ол тек қана мұсылмандық емес мемлекет оның өміріне кепілдік және қызметін жалғастыруға мүмкіндік береді деп түсінді. Сондықтан ол Францияны таңдап, 1978 жылы қазан айының басында Париж маңындағы Ноорль ле Шато деревнясына қоныстанды [15; 25-36].
Францияға келуі оған өте пайдалы болды. Себебі Иракпен салыстырғанда бұл жерден Иранмен байланыс оңайға соқты. Оның нұсқаулары провинциялық орталықтарда таратылу үшін тікелей телефон арқылы Тегеранға жіберіліп отырды. Европа, АҚШ-тан Имамға құмет көрсету үшін Ирандықтар үзіліссіз келді.
1978 жылы желтоқсанда Тегеранда көптеген демонстрациялар өтті, олар монархияны жойып Имам Хомейнидің басқаруымен Ислам Республикасын орнатуды талап етті. Демонстранттарға қарсы шах режимі қару қолданды, АҚШ және басқа да шетел державалары режимге қолдау көрсетті, олар шахтың елден кетуін дұрыс көрді. Шахбур Бахтияр әкімшілігі дайын болған кезде, 1979 жылы 16 қаңтарда шах Ираннан кетті.
Шах елден кетісімен, Имам Хомейни отанына оралуға дайындалды. 1 ақпан күні ол елге оралды. 10-11 ақпандағы оқиғалар нәтижесінде ескі режим құлап, Иран Ислам Республикасы пайда болды.
Революция жеңіске жеткеннен кейін де Имам Хомейни оның жетістіктерін нығайтуға үлкен роль атқарды. Оның ролінің ресми маңызын Иран Ислам Республикасының Конституциясының 107-112 баптарында анықталады, олар “Факих басшылығының” маңызды саяси принциптері біріктірді [17; 125-136].
Іс жүзінде ол революциялық істі жалғастырып, билік пен заңдылықтың үлгісіне айналды. Оның көптеген үндеулері, кең аудиториялар алдында сөз сөйлеуі оны Ислам революциясының ұстазы мен көсемі ретінде бекітті.
Өзінің ұзақ және көрнекті қызметінде Хомейни бірқатар қабілеттерін көрсетті: реханилық пен эрудицияны, аскетизм мен өзін-өзі ұстау білуі, саяси көшбасшы талантын кедей және жоқ жұқаларға деген қамқорлығы, қалауға және империалзимге өшпендігін көрсетті.
Кейіннен Аятолла Мутаххари имам Хомейниді басқаруды қорыта келе оны Али Ибн Абу Талибпен салыстырған. Бұл өте жоғары баға.
“Исламдық басқару” атты кітабы-Имам Хомейнидің танымал еңбектерінің бірі, ол 1970 жылы 21 қаңтар мен 8 ақпан аралығында Наджафтта оқыған бірқатар лекцияларынан құрастырылған. Бұл лекцияларды оның бір оқырманы жазып алып, осыдан кейін кітап ретінде жарық көрген.
“Исламдық басқару” –парсы тіліндегі “Хукумат-и Ислами” атауының дәлме дәл аудармасы. Бұл кітап өз алдына Исламдық саяси философияның толық жүйесін немесе ислам мемлекетін орнатудың оның қызметінің жоспарын беруді мақсат етпейді [18; 15-23].
Бұл еңбек діни ғылымдарды оқып жатқан және алдағы уақытта мұсылман қоғамында ықпалды орын алуды көздеген тыңдармандарға арналған лекциялар курсы.
Лекцияларда негізінен 3 жағынан қарастырылған. Біріншіден-Исламдық саяси мекемелерді енгізу мен нығайту, немесе саяси қағидаларына бағыну. Екіншіден, діни ғұламалардың парызы Ислам мемлекетін онда заң шығарушы, атқарушы, сот лауазымдарын алу арқылы жүзеге асыр. “Факих басқаруы” туралы ілім.
Имам Хомейни ислам мемлекетін құрудың бағдарламасын ұсынды. Бұл еңбек француз, араб, түрік жәнеурду тілдеріне аударылды.
1978 жылы күзде Джайнт Пабли Кейшнс, Рисетш Сервис АҚШ-тың орталық Барлау Басқармасының аударма бөлімі оны ағылшын тіліне аударды. Аударма парсы тіліндегі түп нұсқаудан емес, араб тіліндегі еңбектерден жасалынды. Ол Нью-Йорктегі Мэйнэ Букс баспасында жарық көрді.
Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін басталған Таяу Шығыс елдеріндегі ұлт-азаттық және демократиялық қозғаоыс Иранды да қамтыды.
Иран Азербайжаны мен Күрдістандағы қозғалыс автономия мен ұлттық-демократиялық билікті енгізуді талап етті. Бұл ұлттық азшылықтардың шах үкіметінің парсыландыру саясаты қарсылық білдіруі еді. Сонымен қатар бұл аударғандарды демократиялық қозғалысқа кеңестік үкіметке өз ықпалын тигізді.
Иран Азербайжандағы қозғалысты Демократиялық партия басқарды, оның құрамында Иран Азербайжанның Халықтық партиясы кірген, ал Күрд аудандарында-Күрдістанның Демократиялық партиясы кірген. 1945 жылы қарашада –Иран Азербайжаны, ал желтоқсанда Күрдістанда Иран мемлекетінің құрамында осы провинциялардың автономиясы жарияланып, автономиялық үміттері құрылды [19; 40].
Иран Азербайжанда автономиялық режимі 1945 жыдың қарашасынан 1946 жылдың желтоқсанына дейін өмір сүрді, осы уақытта жергілікті басқару жүйесі құрылып, аграрлық қайта құрулар жүргізілді. Еңбек, әлеуметтік сақтандыру туралы заңдар шығарылды, 8 сағаттық жұмыс күні енгізілді, ерлер мен әйелдер теңдігі орнатылды, Иран тіліне мемлекеттік тіл статусы берілді. Күрдістанда да осындай қайта құрулар жүргізілді.
Азербайжан мен Күрдістандағы оқиғалар Иранның басқа облыстарындағы саяси белсенділікті арттырып, билік басындағыларды мазасыздандырды. Иран үкіметі Азербайжан мен Күрд демократтарының әрекетін заңсыз деп жариялап, “Иран мәселесін” БҰҰ-ның Бас Кеңесіне талқылауға қойды.
1.3.Революцияның алғы шарттары
Мұхаммед Реза Шахтың сыртқы саясаты. 37 жылға созылған Шах билігінің сыртқы саясаты сол кезеңдегі саяси-қоғамдық өзгерістермен тікелей байланысты болды. Алғашқы 13 жылда (1941-1953 жж) мемлекеттік істерде премьер-министрлердің билігі үстем болуы салдарынан патшалық жүйенің негіздері әлсіреп, Мұхаммед Реза Шахтың нақтылы өзіндік сыртқы саясаты болмады. Зәка-ол Молк Форуғи, Қәвам-әл Сәлтәне, Хосейн Әла, Дариуш Хажир, Рәзмара үкімет тұтқасын ұстап тұрған кезде Иран сыртқы саясатты негізінен Британия ықпалында болып келді.
Шын мәнінде, бұл кезеңдегі Иран сыртқы саясатының негізгі ойыншыларының ішінде Британиядан өзге Кеңес Одағы мен АҚШ-та бар еді. Бұл үшеуі Германиямен соғыста әуелі одақтас болғанымен, кейін жеңіс белгілері біліне бастағанда, әр қайсысы өзара қайшы келетін ішкі пиғылдарын көрсете бастады. Олардың ішінде ағылшындар Иранның мұнай өндірісіне бақылау жасағандықтан сыртқы ойыншылардың ішінде ең ықпалды орынға ие болып, Иранға қатысты түрлі саяси істерде басымдылық көрсетіп келді. Олар ирандық консерваторлар тобы журналистерге, кейбір діни қайраткерлер пен патшалық жүйені жақтаушыларға, антикоммунистік топтарға айтарлықтай саяси ықпал жасай алды [20; 145-146].
1953 жылы 19 тамызда Британия мен АҚШ жоспары бойынша жүзеге асырылған әскери көтеріліс жеңісінен кейін Мұхаммед Реза Шах барлық билік тіректерін бекіте түсіп, сыртқы саясатын да айтарлықтай айқында бастады. Әскери төңкерістен кейін Мұхаммед Реза Шах екі мәселеге баса назар аударды. Ол армия мен сыртқы саясатқа байланысты еді. Шах АҚШ әскери қару жарақтарын көбірек алуға тырысты. Сыртқы саясаттағы ынтымақтастық пиғылын аңғарту мақсатында Мәскеу, Лондон, Париж, Вашингтон, Анкара, Карачиғ Мадрид, Токиоға сапар шекті. Алайда, Реза Шах күні өткен сайын АҚШ-қа қарай жақындай түскен еді. АҚШ Иранды тек қана нарық әлемін сақтау үшін ғана емес, қырғи-қабақ соғыс жылдарында Кңес Одағын қоршау мақсатында да пайдаланбақ болды. Сондықтан АҚШ пен Иран арасында екі жақты әскери келісім жасау жоспарланды. Осы ретте 1965 жылы Туркия, Пәкістан мен ирак арасында одақтастық туралы Бағдад келісімі жасалынып, кейін ол келісім Иран мен Британияны және АҚШ-ты да қамтыды. Ирактағы Әбдолкарим Қасымның әскери төңкерісі (1968 ж) Бағдад келісімінің (Сенто) негізін шайқап, әлсіретті. Ирандағы генерал Валиолла Кареней бастаған әскери төңкеріс те сәтсіз аяқтаоды. Ол 1953 жылы 19 тамызда болған төңкеріске қатысқан еді. Сондықтан америкалықтар оны полковник дәрежесінен генерал шеніне дейін көтеріп, армия штабының екінші бастығы етіп тағайындайды. Оның мақсаты-Мұхаммед реза Шахты тақтан тайдырып, әскери үкімет құру болатын. Алайда оның құпия жоспары ағылшындар арқылы ашылып қалды. Оны АҚШ ара түскендіктен үш жылға ғана соттады.
Мұхаммед Реза Шах қайта күшіне енген соң АҚШ Пехлеви режимін қолдау саясатын ұстанып, әскери және экономикалық көмекті көбейтті. Бұл көмек Бағдад келісімінен кейін тіпті ұлғая түсті. АҚШ вице-президенті Никсон Иранға сапар шекті. 1957 жылы Иран Эйзенхауер доктринасын қолдады. 1958 жылы Шах АҚШ-қа үшінші рет барды. 1959 жылы Иранға АҚШ президенті Эйзенхауер келді. Сөйтіп, Шах 10 жыл бойғы билік барысында АҚШ пен оның мұндай “асыл арманына” бөгет жасамады. Қайта осындай “асыл армандық” байланыстар арқасында АҚШ Шахтың өздерімен тығыз қатынаста болуын қамтамасыз етті. Сөйтіп оның күшеюіне ықпал жасады.
1977 жылы 20 қаңтарда ант қабылдаған АҚШ-тың жаңа сайланған президенті Ж.Картер өз мемлекетінің бұрыннан келе жатқан саясатын жалғастырып, одан әрі дамыта түсті. Ол Иранға парсы шығанағындағы негізгі әскери күш ретінде қарап, мұнай бағасына ықпал жасайтын либералдық ағым ретінде мән берді. Сондықтан АҚШ үшін айырықша стратегиялық маңызды болып табылатын Иранмен алдағы байланысты қалай болғанда да сақтап қалуға тырысты. 1978 жылы қараша айында шахты Ақ үйдің жасыл алаңында Картер мен оның жұбайы Розалин Картер қарсы алды. Арада көп уақыт өтпей-ақ 1978 жылы 31 желтоқсанда Картер де Иранға келді. Сондағы сөйлеген сөзінде Картер былай дейді: “Шахтың айбынды басқаруындағы Иран-әлемнің ең дау-жанжалға толы аймақтарының ішіндегі “тыныш арал”. Мұның себебі мәртебелі әзірет сіздің көреген жетекшілігіңіз және халықтың сізге деген шынайы құрметі мен сүйіспеншілігі арқасында жүзеге асты деп білеміз”[21; 312]
Бірақ бұл “тыныш арал” көпке созылмады. 1979 жылы 9 қаңтарда Құм қаласында төңкерістің алғашқы белгілері көрінді. Соңынан қысқа мерзім ішінде (14 айдан аса) Пехлеви режимі құлап, АҚШ өз одақтасын, патшалық режимді құтқарып қалу жолында ештеңе істей алмады.
Шахтың Иранға қайта оралуы. 16 тамызда болған әскери төңкеріс кезінде Мұхаммед Реза Шах Ноушаһарда болатын. Төңкеріс жеңіліске ұшыраған соң Иранға қайта оралудан бас тартып, Бағдадқа қашып, ол жерден Римге өтті. Екі күн римдегі Экселсивер қонақ үйінде Британия және АҚШ басшылығымен ұдайы хабарласып отырды. Америкалфқтар Шахтың оралуына аса мүдделілік танытпады, оның үстіне Шах американдықтарға өз орнына басқа әскери адамды тағаындауды ұсынды. Алайда британдықтар мұндай ұсыныспен келіспей, кеш қимылдаған жағдайда, Ирандағы билік басына коммунистік идеямен суарылған үкімет келеді деп қауіптеніп,АҚШ-ты Шахтың Иранға қайта оралуына ықпал етуге көндірді.
Захеди үкіметі. Мосаддык үкіметі құлаған соң генерал Фазолла Захеди үкіметі басына келіп елде әскери режим жариялайды. Сонымен қатар Мосаддыкпен оның үкімет мүшелерін және оны қолдайтын бірнеше беделді депутаттарды жазалау науқанын бастады. Ұлттық қозғалыс бірнеше беделді депуттарды жазалау науқанын бастады. Ұлттық қозғалыс көсемдері Халел мен Малеки, Дариуш Фруһар тәрізді адамдар қауымға алынды. Шах қашқаннан кейін оған қарсы пікірлер айтып, сыни мақалалар жазған Мосаддык үкіметінің сыртқы істер министрі доктор Хусеин Фатеми өлім жазасына кесілді. Доктор Шай Ган, доктор Садиғи, Қазым Хосейби, доктор Санжаби бірнеше айда он жылға дейін бас бостандығынан айырылды.
Туде партиясы басшыларының бірнешеуі Шығыс Европаға қашса, бірнешеуі абақтыға қамалды, кейбіреулері патша жасақтарының қатарына қосылды.
Доктор Мұхаммед Моссадық соты. Моссадықты соттау мақсатында арнайы әскери сот құрылды. Алайда, Моссадық өзінің Иран премьер министрі екендігін сондықтан ол сотты лайықты деп санамайтындығын айтты. Ол өзін қорғап сөйлеген сөзінде: “Менің жалғыз күнәм-Иранның-мұнай өндірісін мемлекет иелігіне алғаным. Сол арқылы Ираннан әлемнің саяси экономикалық отарлық дастарханын жинап тастағаным”-деді. Әскери сот шешімі бойынша Моссадық үш жылға бас бостандығынан айырылып, түрмеге жабылды. Кейін жаза мерзімі біткен соң Ахмедабадқа барып, өмірінің соңына дейін сол жерде тіршілік етеді.
Мұнай консорцуымы. Захеди үкіметі бірінші кезекте Иран мұнайын әлемдік базарға шығаруды мақсат етті. Осы орайда Иран мен Британия арасындағы саяси байланыс қайта жандана түсті. АҚШ, Британия,Франция, Голландия компанияларынан құрылған консорциуммен келіссөз жүргізе бастады. 1954 жылы екі жақтың үлесі елуде-елу пайызға кесілген келісім шартқа қол жеткізілді. Моссадық үкіметіне көмек беруден бас тартқан Эйзенхауер үкіметі Захедидің жаңа үкіметіне жедел түрде 45 млн доллар көлемінде көмек көрсетті.
Премьер-министр Иқбал. Захедиді өзіне бақталас ретінде қабылдаған Мұхаммед Реза Шах оны 1955 жылы қызметінен босатып, Швецарияға қуып жіберді. 1956 жылы оның орнына доктор Мәноучерх Иқбалды тағайындайды. Осы уақыт аралығында премьер-министр міндетін уақытша Хосейн Әла атқарды. Иқбал үкіметінің билігі 1960 жылғы дағдарысқа орай Шах құрбандыққа шалғанға дейін 4 жылға созылды [22; 102-105].
Ислам төңкерісінің басталуы: 1978 жылы 7 қаңтарда Имамның үлкен ұлы Мұстафа қайтыс болды. Оған Құм қаласында бата оқылып, ас берілген күні “Итилоот” газетіне (Ахмед Рашиди Мұтсақ” деген лақап атпен жазылған Имам Хомейнидің ар-ожданына тиетін мақала жарияланды.
Осыған орай 9 қаңтарда Құм қаласында үлкен қарсылық шеруі өтті. Ресми мәліметтерге қарағанда күнде 2 адам қазаға ұшыраған. Құм тұрғындары сол күннің құрбандарына 1978 ж 18 ақпанда рәсім жасады. Тебриз қаласындағы шеру кезінде полиция офицері жасөспірім оқушыны оққа ұшырды. Бұл оқиға шиеленісті одан әрі күшейте түсті, шеру жасаушылар полиция бекеттеріне шабуыл жасап қаланың көптеген аймақтарына бақылау жасау мүмкіндігін алды. Екі күнге созылған Тебриз шеруінде өлгендер саны әр түрлі мағлұматтар бойынша 6-дан 300 ге дейін деп жарияланады.
САВАК. (Мемлекеттік қауіпсіздік ақпаратқ ұйымы аудан) Керманшахта орналасқан танкі бригадасын заманының ержүрек офицерлерінің бірі, полковник Теймур Бахияр Моссадык басқарды. Ол 19 тамызда болған төңкеріс керісінше түнделетіп Тегеранға келді. Қантөгістен кейін АҚШ-тың нұсқауымен Тегерандағы әскери күштерге жетекшілік етіп, нағыз билік иесіне айналды. Туде партиясын кенеттен қарусыздандырып, “Ислам Жанпида” ұйымының мүшелерін оққа ұшырады, екінші танк гарнизонын азапханаға айналдырды. 1956 жылы АҚШ кеңесшілерінің ұсынысы бойынша САВАК-тың тұңғыш бастығы болып сайланды.
САВАК шын мәнінде АҚШ пен Иранның бірлескен ұйымы қызметін атқарды. Оны қызметкерлері ЦРУ, Израильдің Моссад ұйымымен әріптес болып солардың тәжірибелерінен өтті. САВАК Иран үкіметіндегі ең қатал да қорқынышты полицияға айналды. Олардың аса қатаң, асқан жауыздық тәсілдері тек Иранда ғана емес, әлемге әйгілі болды. САВАК-тың әуелгі міндеттерінің бірі Шахқа көмек көрсету және елді коммунизм қаупінен аман алып қалу еді.