Әлеуметтік салаларға бөлінетін бюджеттік қаржыларды жоспарлау

Әлеуметтік салаларға бөлінетін бюджеттік қаржыларды жоспарлау туралы қазақша реферат

Қазақстан Республикасында экономикалық реформалар басынан бастап әлеуметтілік бағдардағы реттелетін Ұлттық нарық жүйесін  құруға бағытталған. Экономика дамуының әлеуметтік бағыттылығының бір көрінісі болып елдің қаржы ресурстарны орталықтандыру мен қайта бөлісі табылады. Осынгың салдарынан мемлекет әртүрлі механизмдерді пайдлана отыврып нақты мұқтажды азаматтарға жавәрдемақы төлоеу арқөылы адтрестік әлемуттік көмек көрсетеді. Мысалы, 2005 жылы әлеуметтік қамтамасыз ету бағдарламарды қаржыландыруға арналған ресупбликалық бюджеттің шығындар көлемі ішкі жалпы өнім құнына шаққандағы деңгейі 4,4 пайызға жетті.    Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мазмұнын оның әлеуметтік көмек көрсетумен әлеуметтік қамтамсыз ету жөніндегі барлық іс әрекет қосындысы қалыптастырады. Әлеуметтік саясаттың маңызы мемлекеттің нақты әлеуметтік функцияларын іске асыруда көріністі болады.

Әлеуметтік мемелкеттің барлық экономикасының дамуынан бөлек қарастыруға мүмкін емес себебі әлеуметтік саланың іс әрекетте болуы оның басты шартын ол бұл саланы қаржыны қамтамасыз ету. Әлеуметтік саланы қаржыландыру нарықтық экономикадағы мемелекеттер ролі жөніндегі мәселелермен бірге қарастыру қажет, себебі экономикалық реформаларды мемлекетпен нарықтың әсер салаларын шектеудің өте маңызды ролі бар. Мемлекеттің араласу ауқымдары нақты елге тән ерекшеліктер дәстүрлер және әлем экономикасының бүгінгі дамуымен анықталады.

Шаруашылықты жүргізу  нарықтық механизмін объективтік кемшіліктерін жеңу үшін қажетті экономиканы мемлекеттік реттеу формаларымен мемлекеттің араласу ауқымдары түрлі болуы мүмкін.

Біріншіден оң мемлекеттік реттеудің тек қорғау функциясын атқару ретінде болатын, ал қайта бөлу іс әрекеті минималды шығындарды қаржыландырумен шектелетін мемлекеттің араласуының минималды формасын реттеу. Мұндай әдістеме мемлекеттік қаржылық реттеудің механизмдерін пайдаланудың шекарасын шектейді, сондықтан әлеуметтік саланың көптеген мәселелері мемлекет көмегімен шешілу мүмкін емес.

Екіншіден, ол мемлекеттік реттеудің нарықтық механизмге кірісуі, демек соған бағынатын мемлекеттің араласуының тікелей емес формасы. Демек мемлекет өзіне экономикалық және әлеуметтік салалары арасындағы қарама-қарсылықты реттеу міндеттемелерін жіктеген. Біздің республикада экономиканы мемлекеттік реттеудің осы формасы іске асырылуда.

Үшіншіден, ол мемлекеттік реттеудің нарықты өзіне бағындырған орталықтандырылған жоспарлау арқылы экономикаға шексіз әсерін тигізетін мемлекеттің араласуының тікелей формасы.

Қазақстан Республикасы азаматтарының зейнетақылық қамтамасыз етуге құқықтары бар. Бұл аумақтағы мемлекеттің саясаты ҚР Конститутциясына негізделеді және “Зейнетті қамтамасыз ету жөнінде” атты заңмен реттеледі. Осы заңға сәйкестік 1998 жылдан бастап Қазақстанда зейнеттік қамтамасыз етудің  сол уақытқа дейін әрекетте болған ынтымақтық жүйесінің орнына жинақтаушы жүйесін енгізілді. Бұл заңмен тағы бір тағайындалған шарт ол 1998 жылдың сәуір айының бірінші жұлдызына дейін зейнетке шыққан азаматтарға мемлекет зейнетті қамтамасыз етуді кепіл етеді. Бюджет құралдары ақылы зейнеттік қамтамасыз етудің құқықтары бар азаматтарға зейнетақы республикалық бюджет құралдарынан төленеді. .        [24,186 бет]

Зейнетақы төлемдері жөніндегі уәкілетті орган ретінде мемлекеттік кәсіпорын формасында құрылған зейнетақы төлемдер жөніндегі орталық болады. Бұл орталық келесі функцияларды орындайды:

—         зейнетақымен қамтамасыз етуге құқықтары бар азаматтарға республикалық бюджет құралдары арқылы зейнетақы төлеу;

—         азаматтарға әлеуметітк жеке кодтар иелену;

—         міндетті зейнетақылық жарналарды кейіптеулік  есебі;

—         міндетті зейнетақылық жарналарды агенттерден жиынтық зейнеттік қорларға аудару

—         мемлекет алдында салықтық міендеттелер атқаруға бағылауды қамтасывз ететін орталық атқарушы органдарға объектілердің тізілімдемелірі мен төлем құжаттарын ұсыну.

Осы Орталық  жаңа зейнеттік жүйе енгізу барысында зейнетақылық төлемдерді категориялар бойынша келесі тәртіппен тағайындады:

А)1998 ж 1 қаңтарға дейін зейнетақы алатын азаматтарға

Ә) зейнеттік жасқа жеткен азаматтарға:

—         1998 ж 1 қаңтарджан бастап 61 жасқа толған ер адамдарға , 56 жасқа толған әйелдерге

—         1998 ж  1 шілдеден бьастап 61,5 жасқа толған ер адамдарға, 56,6 жасқа толған әйелдерге

—         1999 ж  1 шілдеден бастап 62 жасқа толған ер адамдарға, 57 жасқа толған әйелдерге.

—         2000ж  1 шілдеден бастап 62,5 жасқа толған ер адамдарға, 57,6 жасқа толған әйелдерге

—         2001 ж  1 шілдеден бастап 63 жасқа толған ер адамдарға, 58 жасқа толған әйелдерге.

Орталық азаматтың жас шамасына байланысты зейнетақылық төлемдерді ер адамдардың еңбек стажы 25 жылдан және әйелдердің стажы 20 жылдан кем болмаған шартта толық көлемінде зейнет ақы тағайындайды. Ал толық емес көлеміндегі зейнеттік төлемдер нормативтік актілерде белгілеген тәртіппен есеаптеледі. Зейнетақылық төлемдер өмір бойы төленеді. Егер де зейнетақы алушы қайтыс болса, онда оның жанұясына орталықтан мезгілде 15 айлық есептемелік көрсеткіш мөлшерінде төлем беріледі.

Орталықтан төленетін зейнетақылық төлемдер әрбіреу үш жыл қатарының орташа айлық табысының 60 пайыз мөлшерінде есептеледі. Бұл арадла табыс құрамына еңбек ақының барлық түрлерімен Үкімет белгілеген басқа да табыстар кіреді. Осы табыстың көлемі тиісті жылға республикалық бюджет жөніндегі заңды белгіленген 15  айлық есептелемелік көрсеткіштен аспауы тиіс. 1998 жылы 1 қаңтарға  дейінгі мерзім үшін орташа айлық табыс мөлшері халықты әлеуметтік қорғау аумағындағы орталық атқарушы орган  анықтаған тәртіппен жиынтық зейнетақы қорға міндетті зейнетақылық төлемдер жасалған табысқа сәйкес белгіленеді. Осылай есептелген зейнетақылық төлемдердің максималды мөлшері 25 айлық есептемелік көрсеткіштің 75 пайызынан аспауға тиіс.

Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде жәрдемақылар маңызды орын алады. Республика азаматтары  мүгедекке байланысты асыраушы адамынан айрылып қалу орайда және жас шамасына байланысты мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы. Сондай-ақ мемлекеттік адрестік әлеуметтік жәрдем алуға құқықтары бар. Жәрдемақы төлемдері республикалық бюджет құралдары арқылы іске асырылады тек қана мемлкеттік адрестік әлеуметтік жәрдем  төлемдері жергілікті бюджеттер  құраладынан төленеді. .        [24,189-бет]

Респибликалық маңызы бар қалалар Астана және аудан бюджет құралдары  арқылы әлеуметтік жәрдеммен әлеуметтік қамтамасыз ету көрсетіледі, яғни келесілер:

—         баспаналық жәрдем көрсету жөніндегі төлемдер;

—         мұқтаж азаматтарға үйлерінде әлеуметтік жәрдем;

—         анықталған мекен жайы жоқ тұлғаларды әлеуметтік икемделу;

—         ата анасыз қалған балалар мен жетімдерге мүгедектер мен қарияларды әлеуметтік қамтамысз ету;

—         халықты еңбекпен қамтамасыз ету;

—         жергілікті өкілдік органдардың шешімі бойынша азаматтардың  жеке категорияларына  әлеуметтік жәрдем жасау.

Облыстық бюджет құралдары арқылы ата-анасыз қалған жетімдерге мүгедектер мен қарияларға әлеуметтік қамтамысз ету жөніндегі іске асырылады.

Жәрдемақы тағайындау жөніндегі белгіленген құжаттар қосымша өтініш жәрдемақыға құқы бар тұлғаның тұрған жеріндегі жергілікті халықты әлеуметтік қорғау органына ұсынылады. Жас шамасы бойынша жәрдемақы өтініш берген күннен бастап тағайындалады. Асыраушы адамынан айрылып қалуына байланысты жәрдемақы осы жәрдемақыны алуға марқұмның асырауында болған жанұясының мүгедек мүшелерінің құқы бар.

Мүгедектік бойынша жәрдемақы тұлғаның мүгедектігі жұмыс істегеніне немесе істемегеніне  жұмыс уақытында немесе жұмыстан кейін болғанына қарамастан мүгедектік анықталған күннен бастап тағайындалады. Бұл жәрдемақыға құқықтары барлар келесі мүгедектер:

—         жедел қызметтегі әскери қызметкерлер санынан;

—         ішкі істер органдары басқарушы және қатардағы әскери қызметкерлер санынан;

—         жарақаттан кейін мүгедек болған әскери қызметкерлер санынан;

—         төтенше экологиялық жағдайдан кейінгі мүгедектер.

Мемлекеттік арнайы жәрдемақы – ол азаматтарды әлеуметтік қорғауға бағытталған ақшалай төлемдер. Осы жәрдемақы  жөніндегі арнайы заңға сәйкес ай сайын республикалық бюджет құралдары арқылы және алатын еңбекақыға тәуелсіз төленеді. Бұл жәрдемақы алу құқық 1998 ж 1 қаңтарға дейін зейнетке шыққан азаматтарға берілмейді. Жәрдемақы мөлшері 8 айлық есептемелік көрсеткіш көлемінде тағайындалады және зейнетақы төлемі жөніндегі мемлекеттік орталықтан төленеді.

Арнайы мемлекеттік жәрдемақы – ол әлеуметтік қорғауға мұқтаж адамдарға басқа жәрдемақы түрлерінің тәуелсіз берілетін ақшалай төлемдер. Бұл жәрдемақы мемлекетік әлеуметтік қамтамасыз ету жүйеге кіреді және оны алуға құқы бар азаматтарға өз алды ай сайын төленетін ақша. Арнайы мемлекеттік жәрдемақы алу құқығы заңнамалық және нормативтік актілермен белгіленген азаматтар да бар. Жәрдемақының мөлшері айлық есептемелік көрсеткіш негізінде белгіленген саны арқылы тағайындалады.

2005 жылдан бастап “Міндетті әлеуметтік сақтық жөнінде”  атты ҚР заңы қолданады. Бұл заңда азаматтарды әлеуметтік қорғаудың бір формасы ретінде міндетті әлеуметтік сақтықтың құқықтық экономикалық және ұйымдық негіздері белгіленді және ол мемлекет жұмыс беруші мен жұмыскер аралығындағы әлеуметтік қамтамасыз ету жөніндегі жауапкершілікті бөлу жүйесін құрудың нормативтік базасы ретінде іске асырылады.

Жинақтаушы зейнетақы қоры акционерлік қоғам формасында құрылады. Олар уәкілетті органның келісімімен өз филиалдарын ашуға құқы бар. Міндетті зейнетақы жарна төлеу үшін жинақтаушы тек бір қорды таңдауға және сол қормен зейнетақы қамтамасыз ету жөнінде келісім шарт пайымдауға міндетті. Жинақтаушы зейнетақы қорға жарна төлеуден зейнеттік жасқа жеткен тұлғалар босатылады.

Жинақтаушы зейнетақы қорларға төленетін міндетті зейнетақы жарналары жұмыскердің төлем көзінен ұсталынатын ай сайынғы табысының 10 пайыз мөлшерінде тағайындалған. Бұл міндетті зейнетақы жарнасын есептеу үшін пайдаланатын ай сайынғы табыс көлемі республикалық бюджетте тиісті жылға тағайындалған минималды айлық еңбекақының  75 реттік көлемінен аспауға тиіс. Міндетті зейнетақы жарналар есебінің тәртібімен мерзімі есептеуі мен есеп шотқа аударуы республика үкіметімен белгіленеді.

Жинақтаушы зейнетақы қорлардың құқы бар:

—         зейнетақы жарналарды жинауды ісуке асыруға ;

—         өз іс әрекеттері үшін комсиисондық сыйақы алуға;

—         уәкілетті орган берген лицензия негізінде зейнетақы негізінде зейнетақы активтерін инвестиция басқару жөн інде дербес іс әрекеттін іске асыруға;

—         зейнеттік қамтамасыз етуге байланысты мәселелері жөнінде жинақшының мүдделерін қорғауға ;

—         зейнетақылық келісім шарттарына сәйкес  басқа да құқықтарды іске асыруға.

Жинақтаушы зейнетақы қорлар міндетті:

—         белгіленген тәртіппен алушыларға зейнеатқы төлемдерін жасаудан;

—         зейнетақы қорлану мен төлемдердің жеке есебін іске асыруды;

—         жылына бір рет және салымшы мен алушының сұрауымен оларға зейнетақы қорландыру ахуалы жөнінде ақпарат беруді;

—         алушының зейнеатқы қорландыру ахуалы жөніндегі ақпараттарға құпиялылықты қамтамасыз етуді;

—         заңнамаларға сәйкес зейнетақы жөніндегі заңның ережелерімен зейнетақы жөніндегі келісім шарт және шарттарын бұзған үшін жауапкершілкті болуға;

—         салымшы алушының зейнетақы қорландырулары бір қордан басқа қорға немесе сақтық ұйымға ауыстыруды ;

—         жинақтаушы қордың зейнетақы активтерін инвестициялық басқару жөнінде лицензиясы болмаған орайда сондай іс әрекетті атқаратыны ұйыммен келісім шарт пайымдауға;

—         міндетті зейнетақы жарнамалар есебінен зейнеттік қамтамасыз ету жөніндегі салымшымен келісім шарт пайымдауға;

—          жинақтаушы зейнетақы қорымен келісім шарт пайымдаған азаматтарға тең шарттар қамтамасыз етеді;

—         әрбір жеке тұлғаның пайымдалған зейнеттік қамтамасыз ету жөніндегі келісім шартқа кепіл қамтамасыз етеді;

—         бұқаралық ақпарат құралдарында өз іс-әрекеттері жөніндегі заңнамалармен тиым салынбаған ақпараттарды жариялауды.

Салымшылардың құқықтарымен мүдделерін қорғау мақсатымен жинақтаушы зейнетақы қорларға тиым салынады:

—         өндірістік іс әрекет

—         уәкілетті орган белгілегеннен басқа мүлік алып сатуды іске асыру

—         сақтық іс әеркет

—         зейнетақы актвитерін кепілге беру

—         акциялардан басқа құнды қағаз шығару

Зейнетақы активтері тек қана келесі мақсаттар үшін пайдалануы мүмкін:

—         уәкілетті орган анықтаған қаржы құралдарын  жайғастыру;

—         заңнамаларға сәйкестік зейнетақы төлемдерін іске асыру;

—         зейнеатқы қорландыруы басқа жинақтаушы қорға немесе сақтық ұйымға ауыстыру;

—         қате есепке алынған зецнетақы жарналармен басқа есепке алынған ақашларды қайтару;

—         зейнетақы төлемдерін іске асырумен зейнетақыны қорландыруды ауыстыруға байланысты шығындарды өтеу;

Міндетті зейнетақы жарнамаларды салымшылармен жинақтаушы зейнетақы қорынан зейнетақы төлемдерді алушыларды құқықтары:

—         міендетті зейнетақы жарналар арқылы зейнетті қамтамасыз ету жөнінде келісім шарт жасау үшін жинақтаушы зейнетақы қорды таңдау;

—         жинақтушы зейнетақы қор құрылтайшылары зейнетақы активтеріне иневестициялық басқаруды іске асыратыни ұйым және банк кастогиан жөнінде уәкілетті орган белгілеген көлемде ақпарат алу;

—         зейнетақы қорландыру ахуалы жөнінде ақпарат алу;

—         жинақтаушы зейнетақы қорын әрекеттерін сотта шағым қылу

—         өз зейнетаық қорландыруларын жылана 2 рет бір жинақтаушы қордан басқа қорға және сақтық ұйымға ауыстыру;

—         жинақтаушы зейнетақы қордан зейнетақы төлемдерді алу;

—         өз зейнеатқы қорландыруларын заңнамаларға сәйкес өсиет етіп қалдыру;

—         заңнамалар мен келісім шарттарына сәйкес  басқа да құқықтарды іске асыру.

Міндетті зейнетақы жарнамаларды жинақшылар мен жинақтаушы зейнетақы қордан зейнетақы төлемдерін алушылар міндеттері:

—         міндетті зейнетақы жарналар арқылы зейнеттік қамтамсыз ету жөнінде бір жола келісім шарт жасаумен зейнетақы қорландырулармен жинақтаушы зейнетақы қорында сақтау;

—         жинақаушы зейнетақы қор міндеттемелері орындауға әсер ететін барлық өзгерістер жөнінде сол қорға 10 күнтізбелік күннің ішінде хабарлау;

—         міндетті зейнетақы жарналарды аудару үшін агенттер зейнеттік қамтамссыз ету жөніндегі келісім шарт көшірмесін тапсыру;

—         зейнеттік ануитет жөнінде келісім жасау;

—         заңнамалармен зейнеттік қамтамасыз ету жөніндегі келісім шарттарды жасайтын басқа да міндеттемелерді басқару.

Жинақтаушы зейнетақы қорлар келесі зейнеттік тәртіптерді тағайындайды:

—         зейнеттік келсім шартарды өзгерту немесе тоқтату жөні;

—         зейнетақы жарналары іске асырумен төлеу шгарттарымен жөні;

—         алушылармен салымшылар алдындағы жинақтьалушы зейнетақы қорлардың міндеттемелері бойынша жауапкершілік;

—         зейнетақы қорландыру ахуалы жөнінде мәлімдеу;

—         зейнатқы қорландыруды бір жинақтаушы зейнатақы қордан басқа қорға ауыстыру шарттары;

—         жинақтаушы зейнетақы қордың инвестициялық басқарудың іске асыратын ұйымның және банк-кастодианның құрылтайшылары жөнінде салымшыларға мәліметтер беру.

Жинақтаушы зейнетақы қоры өз міндеттемелері бойынша алушылармен салымшылар алдында тек меншікті мүлігімен жауапты. Қорлардың инветициялық басқаруды іске асрытын үйымдардың және банк кастоди анның жауапкершілктерінің тәртібімен шартары заңнамалық актілер және келісім шарттармен анықталады. Жеке зейнетақы шоттағы зейнетақы қорландыру сомасының азаюы қордың үйымның және банк кастодианның кінәсі нәтижесінде болса, онда сол сома міндетті түрде қор қаражаттары арқылы толықтырылады.

Мемлекеттің әлеуметтік саясатын іске асыру үшін халықты әлеуметтік қорғаудың әртүрлі мекемелері болады. Осындай әрбір мекеме  міндеттемелер мен төлемдері бойынша қаржыландыру жоспарын құрады.Шығындар баптары бойынша  есептемелер мекемелер орындар саны, мекеменің жұмыс атқару күндер саны, орын  күн саны, штаттағы персонал  саны  осындай көрсеткіштерді пайдалану арқылы іске асырылады.

Қаржыландыру жоспарында шаруашылық және коммуналдық шығындар қажетті тауарлар алуға арналған шығындар. Оның ішінде көйлек көншек, киім, аяқ киім, төсектік керек жарақ арнайы киімдер алу шығындары, сондай-ақ дәрі дермекпен медициналық құралдар және басқа да жұмсалатын материалдар алуға арналған шығындар осы мақсаттарға арналған шығындар мөлшері белгіленген шығындар нормасы мен өткен жылдардағы нақты шығындар көлемі және шығындардың нақты барлығы негіздерінде есептеледі. Мекеменің түріне байланысты қаржыландыру жоспарға тамаққа арналған шығындарда  салынады. Шығындардың барлық есептемелері бюджеттік жіктелудің экономикалық ерекшеліктері бойынша тағайындалған формалар арқылы ұсынады.

Еңбекақыға арналған шығындар медициналық жұмыскерлер әкімші шаруашылық персонал мен қызметкерлердің айлықтары негізінде жоспарланады.  Барлық осы еңбекақыға арналған шығындар, сондай ақ қосымша және басқа да  төлемдердің түрлері қосындысы халықты әлеуметтік қорғау мекемелер  жұмыскерелерінің еңбекақы қорын құрайды. Еңбекақы үкімет бекіткен бірыңғай тарифтік кесте негізінде тағайындалады және оның жүйесі үкіметтің арнайы нормативтік актісімен реттеледі. Осы нормативтік актіге сәйкес әлеуметтік жәрдеммен әлеуметтік қамтамасыз ету мемлекеттік мекемелерінде уақыттық еңбекақы жүйесі белгіленеді, ал олардың барлық жұмыскерлері мемлекеттік мекемелер мен қазыналық қызмет реестрнің G категория  тобына жатады.