Кореядаға соғыс, дағдарыстығ шетінде тұурған Жапон экономикасының соғыстан кеінгі қалпына келтіру мен өсіунде үлкен роль ойнады. Бұо соғыс Жапонияның Онтүстік – Шиғыс Азиядаға агрессияда Ақштың одақтасы ретінде позициясын кушейті. Қару – жараұұа, әскери материалдарға, азық түлік жіне т.б. тауларға, монымен қатар әскери тасымалдау мен қызметке соғыс кезіндегі үлкен сұраныс жапон экономикасында әскери – инфляциялық жарылысты туғызды.
Американ «арнайы заказдарыныңң өзі 1950-1953 ж.ж. аралығында 2347 мин.доллар құрады немесе коммерциялық экспорттың жалпы мөлшерінен 43,7% құрд17. Кореядағы соғыс пен американдық әскери заказдары бірнеше жылдар бойы құрдымда болған өндірістің тез дамуына әскер етті.
1949 – 1951 ж.ж. аралығында өнеркәсіп өндірісінің жалпы көрсеткішкі соғысқа дейінгі 71,0 – ден 114,4 % — ке өсті 1950 – 1955 ж.ж. аралығында. Ішкі ұлттық табыс 338,2 млрд.доллардан 711,3 млрд. долларға дейін өсті. Әскери тасымалдаудардан, монополиярдың да табыстары көбейді. Ресми мәлімметтер бойынша 1950 ж. екінші жартысының өзінде үш металлургиялық компаниялардың табыстары 28 есе, үш тау – нең компаниялардың — 150 есе, төрт сауда компаниялардың табыстары – 11 есе және т.б. көбейді18.
Сан–Франциско бейбіт келіссөзін бекіту Жапониядағы жаулап кезеңді тоқтатты. Шамалы дәрежеде АҚШ- пен әскери келісім мен шектелген. Жапонияға егемендігін қайтару, елдің өміріндегі маңызды кезең болды. Жапония өз даумының жаңа этапына кірді.
Жаулап алу режимінің аяқталу уақытына таман Жапония экономика жағынан, монополистік капитал билеп отырған империалистік елге айналды. 1952 ж. таман Жапонияның өнеркәсіп өндірісті соғысқа дейін дәрежеге жетіп (1934-1936 ж.ж. = 100), ал ұлттық табысы бұл дәоежеден асып түсті. Өнеркәсіп маңызды рольді алып отырды. 1952 жылғы Жапония техника мен технология жағынан артта қалған өндіріспен келген.
Ірі және орта өндіріс орындарының 70 % шамасында станоктар париінің жасы 10 жылдан асып, сөйтіп моральді көңерген болып есептеледі19. Бұнда өнеркәсіп орындарының жабдық — технологиясы ескі болғандығы айтылады.
Ауыл шаруашылық саласында болса, үлкен өзгерістер байқалды. Помещщиктік жер иелену толығымен жойылды. Ауыл шаруашылық өндірісі 1952 ж. соғысқа дейінгі дәрежесінен 11 % — не асты. Бірақ елде бұрынғысынша, импорт есебінен толықтырылып отырған азық түліктің жетіспеушілігі сезінді.
Американ «арнайы заказдарың 1951 – 1952 ж.ж. Жапонияда экономикалық көтерілуінің басты себептерінің бірі болып және осы жылдардағы елге шетел валюта келуінің негізі көзі болды20.
1952 ж. ортасына таман Жапонияның АҚШ- тың сауда мен экономикалық тәуелдігінің жоғарғы қарқыны кұралды. Себебі жапон экономикасының негізгі бөлігі АҚШ- тың нарығына жіберілсе, ал жапон өнеркәсібі үшін шикізаттың басымүлесі және ауыл шаруашылық өнімдер АҚШ- тан әкелініп отырды. Осы жылдық тамыз айында Жапония Халықаралық валюта қорына (МВФ) қосылып, халықаралық экономикада өз позицияларын қалпына келтіру үшін жағдай жасады21.
1953 ж. 27 шілдеде Кореядағы соғыс аяқталды. Соғыстың аяқталу уақытына дейін Жапонияда экономикалық құлдырау байқала бастады. Американдық «арнайы заказдар қысқарылып, әскери өндірісте жасайтын өнеркәсіп орындардың жұмысы қысқарды. Экономикалық өсудің қарқыны төмендеді. Елдің экономикалық дамуының перспективасы қарастырылды бұл яғни Жапон Өнеркәсібінің басты салаларының қазіргі заман техника базасында қайта құру және оларды жаңарту, және жапон өнімін әлемдік стандарт дәрежесіне дейін көтеру. Одан басқа экспортты қалпына келтіріп оны кеңейту жоспарланды ақырында АҚШ- тан қаржы т.б. көмектерді алу үмміттелді.
1952 ж. наурыз айында өндіріс орындардың модернизациялауына көмектеу туралы заң күшіне еңіп, ол бойынша үлкен мемлекеттік көмек беріліп, капиталдан әсіресе машиналық жабдықтардан алынатын салық қысқарылды, одан басқа өндірісін модернизациялап, жабдықтарды жаңарту мен кеңейтуді т.б. жүргізіп отырған өндіріс орындары үшін басқа да жеңілдіктер берілді. Парламенттің шешімі бойынша өндіріс үшін үкіметпен бөлінген ірі қаржы (305 млрд. иен) тікелей жапон өнеркәсібіне жіберілді. Өнеркәсіпті модернизациялау шетелден қымбат қазіргі замаңғы фабрикалық зауыттың жаңа жабдықтарды тала етті. Бұл 1953 ж. 1135 млн. доллар құралған төлем балансының дефицитін туғызды22. Бұған байланысты экспортың дамуы мен жапон тауарларының бұрынғы және жаңа нарықтарға таралу туралы мәселелер туды. Бірақ Жапон экономикасын тарату көптеген қиыншылықтарға тап болды.
Жапония, социализм елдеріне (КОКОМ) әсіресе ҚХР – ге (ЧИНКОМ) АҚШ- тың жасаған дикриминациялақ оларға келісіп, осы елдермен өзінің тиімді экономикалық байланысын нашарлатты. Осыдан Жапон билеуші топтарының сыртқы экономикалық байланыстарды дамытуының негізгі үмміттері АҚШ- тан байланысты болғандағы көрінеді23.
1955 жылға таман Жапон экономикасы толық тұрақтанды. Экономика саласындағы қатаншаралар саясаты Жапонияға 1953 – 1954 ж.ж. құлдыраудан АҚШ- тан алынатын кредитсіз өтуіне және әрі қарай жоғары коньюктура үшін негіз салуына мүмкіндік берді. Ендігі басталған өнеркәсіп жабдықтарының жаңаруы және алға қойылған ұлттық шаруашылығының көтерілуі 50-ші ж.ж. ортасына таман ішкі нарықта өндіріс қаржылары мен тұтыну заттарына тұрақты сұранысты қалыптастырды. Өнеркәсіптергі саларының дамуы әлсіреп енді ел экономикасының бейбіт салаларынан дамуына көптеп көңіл аударылды.
1955 ж. бастап алғашқы жапон императорының кұрметіне аталған «Дзимму гүлденуі атты сәтті коньюктураның кезеңі басталды24. Бұл 1955 ж. екінші жартысынан – 1957 ж. ортасына дейін созылды. Осы кезде Жапон экономикалық көтерілуіне әр – түрлі себептер әсер етті, соның ішіндегі негізгі капиталды жаппай жаңарту болды. Осылайма 1956 ж. және капитал салынулар Алдынғы жылғысынан 50% — ке дейін өсті. Одан басқа Батыс Европа елдері мен АҚШ- қа қарағанда төлем ақысы төмен жоғарғы білімді жұмысшы күшьің көп болуы да өз әсерін тигізді. Өндірістің өсуіне болса, бұнда жер реформаны іске асыру мен қала халқының тұтыну шығындарының көбеюуімен байланысты, ішкі нарықтын ұлғайуы да әсер етті. Экономикалық даму қарқынына шетел ғылыми – техникалық жетістіктерді пайдалану да огипал етті.
1955 ж. қантар айында «1956 – 1960 ж.ж. экономикалық өзін — өзі қамтуына жетудін бес жылдық жоспары жарияланды. Бұнда осы жылдардағы алда тұрған Жапониялық басты мәселелері болған экономикалық өзін — өзі қамтуына және халықты толық жұмыспен қамтамасыз ету қаралды. 1956 ж. Ішкі ұлттық өнім алдынғы жылмен салыстырғанда 13 % — не өсті, ал өнеркәсіп өндіріс – 22 % өсті25. Өндіріс осуінің ең жоғарғы қарқына машина жасауда, текстиль, химиялық, энергетикалық салаларында болды. Кеме жасау өнериәсібі де тез дамып отырды. 1956 ж. бастап жапон кеме жасау өнериәсібі, кеме өндірісінің көлемі бойынша, әлем де бірінші орынға шықты.
Бірақ өндірістің өсуіне қармастан, жапон экономикасының дамуында негативті тенденциялар байқала бастады. Шикі зат, отын және жабдық — құралдар импортының күрт өсуіне байланысты, сауда тепе – теңдігі нашарлады. Осылайша Жапонияның экспорты – 25 % — не, импорт – 40 % — не өсті26.
1956 ж. басталған Жапон экономикасының күрт көтерілуі, 1957 ж. ортасына таман тез өсіп тұрған өндірістік мүмкіндіктері мен халықтын төлеп алу сұраныстың мектеулі меңбері арасында қаймалықтың туына әкелді. Көптеген салаларда өндірістің қысқаруы жүрді. Мысалы текстиль өнеркәсібінің өндісір орындары 1957 ж. ортасынан өндірісті жүйелі шектеуге көшіп, 1958 ж. екінші ширегінде бұл бөлек түрлер бойынша 40 – 50 % — ке жетті. Тап осындай жағдай металлургиялық өнеркәсібінде де байқалды.
Өнеркәсіп орындарының толық жүктелмеуі, тауар қарларының өсуі, инвестициялардың қысқаруы, өнеркәсіп компаниялар табыстры мен өнеркәсіптін өндіріс қарқысының төмен түсуі, қайта өндіру процесініңбұзылуына әкелетін, жапон экономикасындағы терең дағдарыстық жағдайлардың болуын дәлелдеді.
Осы кездегі экономикалық құлауның дамуына белгілі бір дәрежеде кейбір сыртқы факторлар да әсер етті. 1957 ж. капиталистік елдер экономикасындағы дағдарыс жағдайының күшеуі, әлемдік нарықтарда күресті күртшиеленістіріп, Жапония үшін шетелде өз өнімін сатуын қиындатты. Жапонияның сыртқы саудасы мен валюталық қиыншылықтар елдің АҚШ-тың экономикалықтәуелділігінің тікелей нәтижесі болып табылады. 1957 ж. Жапонияда американ экспорты, жапон тауарларының АҚШ-тағы импортынан 2,5 есе асыл тұрды.
Жапон монополиялары шаруашылық кньюктураны тірілту үшін мемлекеттік аппаратты пайдаланғысы келді. Осы жылдағы желтоксан айында Киси үкіметі “1958 – 1962 ж.ж. экономикалықдамуының жаңа бес жылдық жоспарда” қабылдады. Жаңа үкіметтік бағдарламаның негізгі мақсаты тұрақты өндірістік өсуді және халықты толық жұмыспен қамтамасыз ету, төлеу балансын нығайту мен жеткілікті ішкі капитал салулар болып табылады27.
1960 ж. аяғына таман экономикалықдаму саласында Жапония едәуір үлкен жетістіктерге жетті. 1955 ж. бастап басталған экономикалық өрлеу, 1957–1958 ж.ж. кішкентай үзіліспен өтіп, экономиканың өсуіне алып келді. 1955 – 1960 ж.ж. аралығында Жапон өнеркәсібі жоғарғы қарқынмен дамып отырды. Оса жылдардағы экономикалық өсуінің орта жылдың қарқыны 16,1% — ке тең болды. Әсіресе машина жасау саласы тез қарқынмен да мын отырды, оның орта жылдық қарқынының өсуі 1960 ж. дейін 28,5% құрады28.
Ұзақ пайдаланатын тұтыну тауларөндірісінің дамуы да өте маңызды болды. 1960 жылдын аяғына таман өнеркәсіптің жаңа салаларының тез өсуібайқала бастауы. Бұндай салаларға алдымен электронды өнеркәсіп, мұнай химиялық, пластмаса, синтетикалық материалдар өнеркәсібі жатады. 1957 – 1958 ж.ж. мұнай химиялық, өнеркәсібінің базасында құрылған жоғарғы молекулярлық қосылымдар химиясы дами бастап, 1960-1961 ж.ж. Жапония АКШ-тан кейін синтетикалық талшықпен смола шығару көлемі бойынша капиталистік әлемде екінші орында тұрды. Сол кездегі Жапон экономикасының едәуір жетістіктеріне қарамастан Жапонияның тен АКШ-пен Канададанғана емес Батыс Европа елдеріненде экономикалықжағынан қатты артта қалып тұрды.
Бұл артта қалушылық жан басына шыққанда ұлттық табыс мөлшерінің төмендігінен және бір жұмысшыға есептегенде ақ өндіруінен көрінеді. Одан басқа бірқатар маңызды салалар да өзіндік дәреже бойынша басқа дамыған елдерден артта қалып тұрды.
Экономикалық артта қалушылық әлемдік нарықта күресті қиындата отырды және Жапон экспортының өсуіне қарамастан сауда тепе – теңдігін дефицитпен біріктірді. Жапон экономикасындағы кейбір салаларының арақатысты қолассыз жағдайдың себептерінің бірі өнеркәсіп дамуының шамадан тыс жылы жағдайы мен экономикалық құрылымының артта қалушылықтың кері ықпалы болды. Әлі де көне, ескі болып тұрған экономикалық құрылым, енді ғана қайта құрыла бастады.
Қолы жеткен сәттіліктеріне қарамастан Жапония өнеркәсіпте де, ауыл шаруашылықта да өндіріс концентрация дәрежесі мен еңбек өндірісінің өсуі бойынша бұл кезде экономика жағынан жоғарғы дамыған капиталистік мемлекеттерден артта қалып тұрды.
Ауыр шаруашылық, өнім мен астықтын өсуі саласындағы кейбір сәттіліктерге қарамастан, мүмкіншіліктері төмен болғандықтан негізінен ұсақ тауар шығаруымен айналысты. Ауыл шаруашылық өндірістін көлемін көтеру үшін үкімет жыл сайын сатып алушылық бағаны көтеріп отырды нәтижесінде мысалы ауыл шаруашылықтың негізгі өнімі күрестің бағасы әлемдік бағадан екі есе өсті. Бұндай бағаны ұстап тұру үшін ірі мемлекеттік ассигноданиялар қажет болды29.
Парламент арқылы негізі ауыл шаруашылық заңды жүргізу қажеттілігі жапон билеуші топтары үшін басқа капиталистік державалардың ауыл шаруашылығымен салыстырғанда Жапон ауыл шаруашылықтын экономикалық артта қалушылығынан шыққан. “Негізгі ауыл қалушылығынан шыққан. “Негізгі ауыл шаруашылық саясатының” баста мақсаты ауыл шаруашылық өндірісін ұсақ тауарлығынан ірі капиталистікке көшіруу яғни деревняларды капиталистік түрде қайта құру болды30.
1961 екінші жартысынан бастап Жапонияда үстепе өндіру белгілері байқала бастады, 1954 пен 1957 ж.ж. сияқты басы сыртқы саудадағы тепе-теңсіздігі болған экономикалық құлдырау қаупі пайда болды. Үкімет экономикалық құлдыраудың әрі қарай дамуын тоқтату үшін 1961 ж. аяғында экономиканы тұрақтандыру бағдарламасын құруды бастады. Капитал салу мен өндірістік көлеміне қатысты бірқатар шектеулі шаралар жүргізілді осылайша 1961 ж. маусым айынан бастап өндіріс жабдық — құралдарының жүктелуі азайды 1962 ж. экономикалық даму қарқыныңазаюы орын алды. Осы жылы өнеркәсіп өндірісінің өсу қарқыны екі есе қысқарды.
1962 ж. аяғына таман барлық көрсеткіштер экономикалык құлдаруын дәлелдеп отырды. Тек қана сыртқа сауда мен төлеу балансы саласында жағдай бір қалыпты болып қояды. Жапон экономикасының құлдырауы АҚШ-пен экономикалық қарама-қарайшылығының шиелені су жағдайында қалыптасты.
Экономикалық құлдырау жағдайында жапон билеуші таптарына сауда сферасындағы АҚШ- қа бағатталған гипертрофильді бағыты. Жапон экономикасы үшін қандай нәтиже әкелетіне айқын болып тұрды. Енді Жапонияның іскер топтары алдында АҚШ- тан басқа елдермен, әсіресе ЕЭС-пен социалистік достастығының елдерімен сайда байланысын кеңейту мәселесі тұрды. Бұл мәселелер 22-24 тамызда Хаконэ қаласында өткен конференцияларда Жапон іскер әлемінің ірі өкілдері көнілдерінің ортасында тұрды31.
Конференцияда ЕЭС-пен экономикалық қарымқатынас жөнінде және Жапонияға қатысты ЕЭС жағынан протенционистік шаралардың өтуіне арналған басқа шаралар туралы, соның ішінде “Жалпы нарық” елдері ішінде импортты – либерализациялық жөнінде мәселелер қарастырылды. Соңғы мәселе бойынша екі жүйе қалыптасы.
Жеңіл машина жасау, синтетикалық маталар өндірісі мен металлургиялық өнеркәсібі сияқты салалардың кәсіпкерлері ЕЭС елдерімен бірігуді жақтаса, машина жасау өнеркәсібінің ірі өндіріс орындарының басшылары “Жалпы нарықты” бақталас ретінде көріп тұрды. “Мицубиси дзюкоге” компанияның басшысы Коно ауыр өнеркәсібінің өнімін ЕЭС елдерінде сату мүмкіндігі жоқтығын айтты және керісінші ЕЭС Жапония үшін үшінші елдер нарығында бақталас болып тұрды32.
Экспортты ұлғайту мәселесіне соншама көңіл аудару жәйдан жәй болады. 1962 ж. таман. Жапон экономикасындағы өндірістік қуатының тез өсуімен салыстырғанда, ішкі нарықтын шектеулі мүмкіншіліктері айқындала бастады.
1963 ж. шілде айында экономикалық дамуының жоғарғы қарқынының қалпына келу белгілері байқала бастады. Енді экономика қайта тіріліп, өмірге келді. Өнеркәсіп өндірісінің өсуі 16,3 % құрады33. Құлдыраудан, басқа салалардан көрі көп зардан шеккен, металлургияның жағдайы жақсара бастады.
1963 ж. Жапонияда электроэнергия – 160,2 млрд. квт/ч (капиталистік өлемде 3-ші орын) болат шығаруда – 31,5 млн.т. (үшінші орын), кеме жасауда – 2374 мың (бірінші орын), радиоқабылдағыш – 17,1 млн.шт. (екінші орын), теледидар – 4,9 млн.шт. (екінші орын), цемент – 29,9 млн.т. (үшінші орын), химиялық тамшықтардан жасалған маталар – 2,1 млн.м.2 (екінші орын). Осы көрсеткіштердің бәрі Жапонияның экономикалық күшінің өсуін дәлелдейді34.
Сонымен әлемдік нарықта бакталостығын күшейтетін, шығарылатын өнімнің сапасы жоғарлады. Ішкі нарығы негізінен толық болып тұрған өнімдер үшін мысалы тұрмыстық радиоэлектрондық жабдықтар сияқты үшін бұл өте маңызды болды. Елдегі отбасылардың 90 %- ті осы кезде теледидар алып отырды. Соған да қарамастан олардың техникалық дәрежесі экспортты ұлғайтуға мүмкіндік бергендіктен, осы тауарларын өндірісі өсе берді. Экспортта көбінесе жеңіл өнеркәсіп өнімдері үстем болып қала берді. Бірақ 1963 ж. сыртқы сауда дефициті 1284 млн. доллар құрған кезде, сыртқы сауда тепе –теңіздігінің мәселесі одан сайын шиеленді. 1963 ж. 1962 жылмен салыстырған капитал салудың өсуі төмен болды. Бұл жерде алдында салынған капиталды артықшылығының ықпалы көрінді35.
1964 ж. сонында қайтадан циклдік экономикалық кұлдырау пайда бола бастады. Көптеген — өнеркәсіп салаларының өндірісі төмендеді. Алдынғы циклдік құлдыраулар сияқты 1964 – 1965 ж.ж. құлдырауда да экспорттың өсуі жүрді.
1960-шы ж.ж. Жапония негізінен экономикалық өсу қарқына монополистік капитализм елдерін озып, алда тұрды. Жапониядағы капитал жинаудың жоғарғы нормаларының негізінде жатты. Жапония осы көрсеткіштер бойынша монополистік капитализмнің басқа елдерін озып түсті.
Өндіріс қуатты және жалпы экономикалық даму қарқының тездету мақсатында, ірі жинақтаулар жабдықтарға инвестиция салуына мүмкіншілігін ашты. 1950-1970 ж.ж. аралығында жапон экономикасын 100 трлн иен астам инвестиция салынды. Әсірісе өнеркәсіпке салынған инвестицияның өсу қарқыны Жапонияда басқа дамыған капиталистік елдерге қарағанда тым жоғары болды. 1950 – 1970 ж.ж. Англия, Франция, ФРГ-ге қарағанда Жапонияда бұл инвестициялар 2,6 есе, ал АҚШ-қа қарағанда 4 есе тез өсті36.
Капитал салынулар негізінен жалпы экономикалық дамуын ерекшелейтін ( металлургия, машина жасау, мұнайхимиялық т.б.) өндіру өнеркәсібінің салаларына бағытталды. Ірір инвестициялар жаңа техника мен технологияларға арналған шетел патенттер мен лицензияларды көптеп алу (1950 – 1970 ж.ж. ішінде 15 мың астам) жолы арқылы өндірісіне әлемдік ғылым мен техниканың жаңашыл жетіктерін жаппай енгізуімен қатар жүрді. Жаппай жаңашылдықты еңгізу мен негізгі капиталды кеңейту арқылы қорлыққаруланудың өсуіне өол жеткізіп, бұл еңбек өндісінің тезкөтерілуіне негіз болды. Сонымен қатар Жапония Бұл жағынан соғыстан кейінгі кезеңде өзінің негізгі бақталастарынан тым алда болып тұрды. Еңбек өндірісінің тез өсуі жұмысшы күштің төмен еңбек өндірісінің салаларынан жоғарғы еңбек өндірісіне яғни ауыл және балық шаруашылықтарынан және тау — нең салаларынан өндіру өнеркәсібіне көшумен қатар жүрді.
Әскери шығындарының арақатысты төмен дәрежесі (1970 ж.–ІҰӨ-ң1% шамасында) жапон монополияларына қуатты экономикалық потенциалды құру мақсатында жкономикалық өсу қарқынының калыптасуына күш салуға мүмкіндік берді. 1960–шы ж.ж аяғына таман Жапонияның экономикалық дамуының жоғарғы қарқыны оның әлемдік капиталистік жүйесінде өз позициясын күшейтуіне әкелді.
1960–шы жылдарында Жапония Ішкі ұлттық өнімінің көлемі бойынша алдымен Италия мен Франция, кейін Англия мен ФРГ – ні азып, 1968 ж. капиталистік әлемде АҚШ – тан кейін екінші орынға шықты. 1970 ж. таман Жапония кеме құрылысы мен радиоқабылдағыш шығару бойынша капиталистік әлемде, бірінші орында,, ал электро – энергия, мұнай өнімдер мен цемент шығару және шойын, болат, пластмасс, синтетикалық талшық, теледидар өндірісі бойынша – екінші орын және автомобильдер бойынша – екінші орын және автомобильдер, азоттық айтқыштар т.б. өндірісінде-үшінші