Табиги жане техногендик сипаттагы тотенше жагдайлардын алдын алу жониндеги шаралар туралы қазақша реферат
Казакстан Республикасынын “Табиги жане техногендик сипаттагы тотенше жагдайлар туралы” занында тотенше жагдайлардын алдын алу жониндеги шараларга мыналар жатады: гылыми зерттеулер, жагдайды кадагалау, бакылау; тотенше жагдайлардын пайда болуына акеп согуы мумкин аварияны, зилзала мен апатты болжау жане олардын каупи туралы хабарлау; билимди насихаттау, халыкты жане мамандарды окытып-уйрету; тотенше жагдайлар саласындагы коргану шаралар.
Табиги жане техногендик сипаттагы тотенше жагдайлар пайда болган кезде катер тонуин, шыгындар мен залалды мумкин болганынша барынша азайту ушин мынадай коргану шаралары жузеге асырылулуга тиис: сейсмикалык жагынан берик курылыстар салу жане уйлер мен гимараттардын сейсмикалык бериктигин кушейту; гидротехника-лык жане инженерлик-геологиялык коргану шаралары; колик кауип-сиздигин камтамасыз ету жане коликте тотенше жагдайларды болгызбау ушин коммуникациялар жуйелерин жетилдиру; кауипти ондиристик объектилердеги коргану шаралары; орттерге (жарылыстарга) индеттер мен малдын жукпалы ауруларына (эпизоотия), ауылшаруашылык осимдиктери мен ормандардын кеселдермен жане зиянкестермен закымдануына жол бермеу шаралары; арнайы уакилдик берилген ор-гандардын миндетти куши бар нускамаларында козделген баска да шаралар.
5-ДАРИС Казирги закымдагыш куралдарын колдану
кезиндеги тотенше жагдайлардын сипаттамасы
Согыс уакытында карсылас жак ядролык каруды колданган кезде мынадай закымдагыш факторлар асер етеди: соккы толкыны, жарыктын сауле шыгаруы, откиш радиация, жердин радиоактивти ластануы жане электромагниттик импульс.
Соккы толкыны – негизги закымдагыш асер факторы, жарылыс киндигинен барлык жакка дыбыс жылдамдыгымен козгалатын, катты сыгылган ауанын жиналган жери. Осылайша 1 Мгт ядролык октум-сыктын жарылысы кезинде соккы толкыны 9 секундта 5 километрге, 22 секундта 10 километрге жетеди.
Соккы толкыны гимаратты, техниканы, ондиристик кондыргыны, гимаратты киратады жане адамдарды закымдайды.
Мысалы, ауадагы ядролык жарылыс кезинде кабылдау бетинин аланы 500 см2 , турган адамга артык кысымы 0,5 кг/см2. соккы толкыны 2500 кг кушпен асер етеди.
Ядролык закымдау ошагы шартты турде торт шенберли аймакка болинеди:
Биринши аймакка (жарылыс киндигине жакын жердеги толык ки- раушылык) сырткы шекарага 0,5 кг/см2. жогарырак артык кысыммен соккы толкынынын асерине ушыраган закымдану ошагынын аумагы жатады.
Екинши аймак (катты кирау) 0,5 – 0,3 кг/ см2. соккы толкынынын артык кысымымен сипатталады. Бул аймакта тас гимараттар мен жертолелер катты кирап, агаш гимараттардын толык кирауы мумкин, уйиндилер пайда болып, орт шыгуы да мумкин. Панаханалардын кобиси сакталады, алайда кейбиреулеринин киребериси мен шыгаберисин уйинди басып калуы мумкин. Панаханадагы адамдар зардап шекпейди.
Ушинши аймак (орташа кираулар) 0,3 – 0,2 кг/см2. соккы толкы- нынын артык кысымымен, гимараттар мен туракжайлардын ишинара кирауымен сипатталады. Оларды жаппай орт жайлауы мумкин. Коп- теген корганыс гимараттар сакталынады, ал онда турган адамдар зар- дап шекпейди. Корганыс гимараттарынын сыртында калган адамдар- дын бир болиги жаракат алып, жедел медициналык комекти кажет етеди.
Тортинши аймак (болмашы кираулар) 0,2 – 0,1 кг/см 2. толкын соккысынын артык кысымымен сипатталады. Бул аймакта гимарат-тар мен турак жайлардын кирауы сирек.
Жарыктын сауле шыгаруы – ядролык жарылыс кезинде пайда болатын сауле энергиясынын агыны. Ядролык жарылыс жаркылдаган аумактагы ауанын температурасы жаркылдау басында миллион градуска дейин жетип, аягында бирнеше мын градуска дейин томендейди. Жарыктын сауле шыгаруы кас-кагым сатте таралып, аз уакыт кана асер етеди.
Жарык саулеси куннен алде кайда кушти, ал ядролык жарылыс кезинде пайда болган ядролык шар жуздеген километрден коринеди.
Жарык саулесинин закымдагыш асери жарык серпинимен, ягни жарык саулеси багытына карсы орналаскан устинги беттеги 1 см2. саулелену кезинде откен жарык энергиясынын санымен сипатталады. Жарык серпининин олшем бирлигине 1 кал/см2. алынады. 2 – 4 кал/см2, жарык серпини кезинде корганбанган адамдарда биринши дарежедеги куйик, 4 – 7,5 кал/см2. кезинде екинши дарежедеги куйик (буршиктердин пайда болуы), 7,5 – 12 кал/см2. кезинде ушинши дарежедеги куйик (тери жамылгыларынын толык жансыздануы), 12 кал/см2 -нан жогары болса, тортинши дарежедеги куйик алады (тери жаппай жансызданып улбирейди).
Жарык саулеси жаппай орт тудыруга кабилетти.
Жарык саулесинин жиилиги ауа райына катты тауелди. Туман, жанбыр мен кар онын асерин катты алсиретеди, ал ашык кургак ауа райы, керисинше, орттердин шыгуы мен куйик алуга колайлы жагдай жасайды.
Откиш радиация – ядролык жарылыс кезинде шыгатын гамма саулелер мен нейтрондар агыны.
Ядролык карудын закымдаушы факторы. О.Р-нин кози – ядролык реакция. О.Р.-нин арекет ету мерзими 10-15 секундтан аспайды (ядролык реакциянын узактыгы). О.Р-нин закымдаушы арекети адамдардын сауле алуын тудырады, закымдаушы фактордын мани: гамма саулелер мен нейтрондар тири клеткалардын молекулаларын иондап, олардын калыпты тиршилик кызметин бузады. Мунын натижесинде адамдар сауле ауруына шалдыгады, коп доза алган адамдар мерт болады. Усти жабылган жыралар, блиндаждар, паналау гимараттары жане баска корганыс курылыстары сондай-ак корганыс киимдер О.Р. асеринен курт алсиретеди.
Жердин радиоактивти ластануы – ядролык жарылыс булттарынан радиоактивти заттардын тусуи натижесинде болады.
Жердин радиоактивти ластануынын денгейи жарылыстын тури мен куатына жане ол жарылган саттен бастап откен уакытка, жарылыс орталыгынын кашыктыгына, ауа райына жане жер бедерине байланысты. Радиоактивти булттын изи сызбалануы бойынша элипсти еске тусиреди жане закымдалган алкапка ар турли денгейде жайылады. Сондыктан да (жиилигине байланысты) закымдалган алкапты кауипти, кушти жане баяу закымдану аймагы деп болу калыптаскан.
Егер издин колбеу киылысын алсак, онда радиация денгейи издин сырткы шек арасынан котерилип, онын киндигинде ен жогары денгейине жетеди.
Радиация денгейи укакыттын отуине байланысты биртиндеп томендейди.
Осылайша, егер радиация денгейи жер бетиндеги ядролык жары-лыстан кейин 100% алсак, онда 2 сагаттан кейин еки есеге, уш сагаттан кейин торт есеге, ал 7 сагаттан кейин он есеге азаяды.
Радиоактивти заттармен закымданган жерде турган адам ардайым сырткы саулеге немесе сауле ауруына ушырауы мумкин радиоактивти заттардын организмге оту натижесинде закымдануы ыктимал.
Электромагниттик импульс – ядролык жарылыстын закымдаушы факторы, гамма саулелердин коршаган орта атомдарына тигизген асери жане электрондар агыны мен он иондардын тузилуинин натижесинде пайда болган электрли жане магнитти саулелер. Э.И.-тин байланыс аппараттарына, зиян келтирип сырткы желилерге косылган электр кондыргыларынын жумысын бузуы мумкин. Асиресе жартылай откизгиштерде жумыс истейтин радиоаппаратураларга асери кушти. Э.И. асеринен коргану шараларын алдын-ала карастыру кажет.
Адамга радиациянын асери .
Адам саулеленудин еки турине: сырткы жане ишки саулеленуге ушырайды.
Саулеленудин сырткы коздерине Галактика жулдыздарынын жарылысы мен куннин катты сауле шыгару кезинде пайда болатын космостык саулелену жатады. Космостык саулелену дозасы адамга
асер етеди. Тениз денгейинен бииктеген сайын ауаны, азоннын корганыс кабаттары жукара туседи, сондыктан да саулелену жогары.
Космостык иондаушы саулелену табиги радиациялык аумакты курайды, оган жердеги барлык тири организмдер ушырайды.
Саулеленудин жердеги коздери жер койнауындагы, атмосферадагы, судагы жане осимдиктердеги радиоактивти заттар болып табылады.
Жер шарынын коптеген аудандарында дозанын куаты 4-12 мкр/саг. шегинде болады. Осы аудандарда туратын адамдардын жылдык дозасы 30-100 мбэр (0,03-0,1 бэр).
Табиги коздерден адамнын сырткы саулеленуи организмге азык-тулик тагамдары, су мен ауа откен кезде болады. Балыкты коп жейтин адамдар, бугы етимен коректенетин солтустик аудандар тургындары салыстырмалы турде саулеленудин жогары дозасын алады, ойткени бул тагамдарда радиоактивти заттардын молшери кобирек кездеседи.
Сагаттын жаркырауык циферблаты АЭС-теги болмашы улы заттын болинуине караганда торт есе артык жылдык дозаны береди.
Циферблаттан 1 м кашыктыктагы саулелену 1 см кашыктыктан гори 10000 есе алсиз. Турли-тусти телевизор бойынша телебагдармалар-ды жыл бойында кун сайын уш сагаттан карау 0,5 мбэр береди. Рентген кезинде адам 30 мбэр доза, флюрография кезинде – 370 мбэр доза алады. Сойтип, жердин арбир тургыны жыл сайын орташа 200-300 мбэр саулелену алады.
Адамдардын, хайуанаттар мен осимдиктердин жаппай радиациялык закымдануы мумкин авариялар мен булиншиликтер кезинде ядролык энергетикалык кондыргылар мен экономикалык озге де объектилери радиациялык кауипти объектилер деп аталады. Оларга: ар турли максаттагы атом станциялары, ядролык отын циклындагы касипорын- дар, атом су асты кайыктары, ядролык ок-дарилер жатады.
РКО (радиациялык кауипти объектилер)-дагы авариялардан кейинги алгашкы сагаттар мен тауликтеги коршаган орта ластануынын адам- дарга асери жердеги радиоактивти ауамен араласкан (радиоактивти тускен булттан болинетин азык-тулик) радиоактивти булттан сырткы саулеленумен (ядролык отынды болу онимдери, уранмен байытылган – 235 уран кос тотыгы –238), РК булттарымен демалу салдарынан сауленин ишке отуимен, сондай-ак адам денеси устинги жагынын осы заттармен ластану салдарымен аныкталады. Будан кейин коптеген жылдар бойында саулелену дозасынын жинакталуы ластанган азык-тулик пен суды пайдалану салдарынан отетин болады.
Катты асер ететин улы заттар (КАУЗ)
КАУЗ – бул онеркасипте, коликте, улкен колемде колданылатын, объектилердеги кираушылык (авариялар) жагдайында атмосферага онай отуге жане жумыс истеуши кызметкерлер мен иргелес елди ме-кендеги халыкты жаппай закымдауга кабилетти улы химиялык косы-лыстар.
КАУЗ-дин адамдарга асери онеркасип ондириси, сактау мен тасымал-дау, сондай-ак согыс уакытында жаудын химия (мунайхимиясы) му-най ондеу, токыма, кагаз жане онеркасиптин озге салаларын, объекти-лерин, коймалар, куатты тоназыткыштарды жане су тазалау гимарат-тарын, сондай-ак осы салалар мен объектилерде кызмет корсететин колик куралдарын касакана кирату барысында туындайтын авария- лык жагдайда гана ыктимал.
Бул заттар оздеринин касиеттери бойынша ар турли болып келеди. Барлык КАУЗ-ди мынадай топтарга болуге болады:
а) туншыктыргыштык асери басым заттар;
б) жалпы улылык асери басым заттар;
в) туншыктыргыштык жане жалпы улылык асери бар заттар;
г) осип-онуге, жуйке турткисин откизуге жане беруге асер ететин заттар (нейтропты улар);
д) туншыктыргыштык жане нейтроптык асери бар заттар;
е) метаболдык улар;
ж) заттардын алмасуын бузатын заттар.
Туншыктыргыштык асери басым заттарга улы косылыстар (хлор, фосген, хлорпикрин жане баскалар) жатады, олар ушин организмге асер ететин басты объекти тыныс алу жолдары болып табылады. Закым-данудын букил процеси шартты турде 4 кезенге болинеди: затпен байла-ныс кезени, жасырын кезен, окпенин уланудан кабыну кезени жане аскыну кезени. Ар кезеннин созымдылыгы КАУЗ-дин улылык ерекше-лигимен жане экспозициялык дозанын колемимен аныкталады. Кобирек жинакталган биркатар заттардын буынын асери кезинде теринин ашык жерлеринин, килегейли жогары тыныс алу жолдары мен окпенин химия- лык куйигинен туындаган тосын жагдайдан адам каза болуы мумкин.
Жалпы улылык асери басым заттарга энергетикалык алмасудын курт бузылуын тудыруга кабилетти, ауыр жагдайларда закымданушы-нын каза болу себеби болып табылатын косылыстар (комиртеги тотыгы, цианды сутеги жане баскалар) жатады.
Туншыктыргыштык жане жалпы улылык асери бар заттарга ингаляциялык асер кезинде окпени удан кабындыруга, ал сину кезинде энергетикалык алмасуды бузуга кабилетти КАУЗ-дин едауир болиги жа-тады (амил, акрилонитрил, азот кышкылы мен азот тотыгы, кукирттин кос тотыгы, фторлы сутеги жане баскалар) жатады. Осы топтын коп-теген косылыстарынын кушти куйдиргиштик асери бар, бул оз кезегинде алгашкы комекти корсетуди киындатады.
Нейтропты уларга жуйкени реттеу механизми, сондай-ак жуйке жуйесинин уйыстыру куйин бузатын заттар (тетраэтилкоргасын, ку-киртти комиртеги, фосфорорганикалык косылыстар жане баскалар) жатады, осындай арекеттин негизинде олардын синтез, сактау, шыгару, нейромедиаторлар синаптикалык куысындагы белсендиликти томенде-ту процестерине араласу нейромедиаторлар рецепторларымен ыкпал-дасу, козган мембраналардын иондык арналарынын откизушилигин оз-герту кабилети жатыр.
Туншыктыргыштык жане нейтроптык асери бар заттарга ингаля-циялык закымдану кезинде окпенин удан кабынуын тудыратын косы-лыстар (аммиак, гептил, гидразин жане баскалар) жатады, сонын сал-дарынан жуйке жуйеси катты закымданады.
Метаболдык уларга организмдеги заттардын метаболзимнин назик процестерине араласатын улы косылыстар (этилен тотыгы, дихлорэтан жане баскалар) жатады. Булармен улану уга катты карсылыктын жоктыгымен сипатталады, организм адеттегидей биртиндеп дамиды жане ауыр жагдайда бирнеше куннин бойында олиммен аякталады.
Осы заттармен закымданудын патологиялык процесине коптеген органдар мен организмдер жуйеси, биринши кезекте орталык жуйке жуйеси, улпершикти агзалар, ал кейде кан жуйеси тартылады.
Заттардын алмасуын бузатын заттарга галогенденген ароматты комирсутегилердин тобына жататын улы косылыстар (диоксин, поли- хлорланган бензофурандар жане баскалар) жатады. Осы заттар окпе, ас корыту жолымен тери улпалар аркылы асер ете отыра, оте узакка созылатын ауруды тудыруга кабилетти. Бул жагдайда осы процеске ис жузинде барлык органдар мен организм жуйелери тартылады. Осы заттардын асеринин озиндик ерекшеликтери заттын алмасуын бузу болып табылады, бул акыр аягында типти олимге ушыратуы мумкин.
Кесте
| КАУЗ атауы
|
Асеринин жалпы сипаттамасы | Закымдау белгилери |
|
Аммиак NH3
|
Козге, тыныс алу органда-
рына, орталык жуйке жуйесинин тери улпалары-на кауипти. Аммиактын катты асеринен кейин бир-неше минуттан сон булшык еттин алсиздиги, ко-теринки рефлекторлык ко-зу, курыспа пайда болады. Есту курт томендейди, ок-пе кабынуы мумкин. Ам-миакпен закымдану нати-жесинде психикалык жане неврологиялык ауытку ыктимал. Коздин буршагы, кабактын караюы кейде типти коздин кормей калуы мумкин. |
Кобирек жинакталу коздин
жасын катты агызып, оны ауыртады, туншыктырады катты жотелтеди, басты айналдырады, асказанды сыркыратады, кустырады, даретти кешиктиреди. Комей-дин туйилуи мен дыбыс си- нирлеринин кабыну каупи пайда болады. Ишке карай откен сон дененин кызаруы жане килегейли улпалардын шыны таризди кабынуы кей- де пайда болады. Кеудени сыркыратып, ыкылык ат-кызады, кейде кустырады. Тез шаймаса териге асер ету кезинде кызару боритпе пайда болады. |
|
Комиртеги тотыгы (иисти газ) СО |
Кандагы гемоглобин тоты-гынан оттегини ыгыстыра-ды, карбосигемоглобинди жасайды. Оттеги колеми
18-20%-тен 8%-ке дейин то-мендеуи мумкин (аноксе-миз). Комиртеги тотыгы ул-палык тыныс алуды буза отыра тикелей улы асер етуге кабилетти. Комиртеги тотыгы асерин жастар жане бронхитпен жане демикпемен, окпе, бауыр, кан айналымы органдары-нын ауруларынан, диабет-тен зардап шегетин адам-дар тез сезеди. Комир алма-суына ыкпал етип, кандагы кант денгейин котереди. Фосфорлык жане азоттык алмасуды бузады. Адам тыныс алудын токтауынан каза болады. |
Комир тотыгынын асери ке-зинде денени зил басу мен бастын кысылуы сезиледи. Мандай мен самай катты сыркырайды бас айналады, кулак шулайды, беттин териси кызарып ысыйды, ал-сиздик пен коркыныш сезими билейди, мандай куре тамы-рынын, жалпы тамырдын согуы жиилейди, журек ай-ниды, кустырады. Будан кейин алсиздик пен шарасыз-дык пайда болады, уйкы басады, дененин температу-расы 38-400С-ге дейин коте-риледи. Одан ари адам есинен айрылып кусады.
|
|
Хлор CL2 |
Тыныс алу жолдарын титиркендиреди, окпени ка-бындыруы мумкин. Канда хлордын асери кезинде бос амин кышкылдарынын молшери бузылады жане кейбир тотыктарынын бел-сендилиги томендейди. | Орташа жане шагын мол-шермен закымданган кезде кеуденин тониреги катты сыркырайды, коз кыжыл-дап туйиледи, жас агады, азапты кургак жотел пайда болады. 2-3 сагаттан сон окпе кабынады. Улкен мол-шердеги асерлер тыныс алу орталыгынын рефлектор-лык тежелуинен адамды сеспей катыруы мумкин. Зардап шегуши ентигеди, бети когереди, масасызданады, кашуга арекеттенеди, алай-да кулап есинен айрылады. Газ тариздес хлор териге асер етип котырландырады.
|
КЕСТЕ КАУЗ-бен закымданган кезде алгашкы
(даригерге дейинги) комек шаралары
| Алгашкы комек шаралары | |
| Аммиак | Закымданушыны закымдану ауданынан тезирек алып кету. Коз бен терини 10 минут бойы сумен шаю. Киимди ауыстыру. Карангы гимаратка жаткызу. Комекейдин манайына кыздыргыш кою. Боржом немесе сода косыл-ган сут ишкизу. Одан кейин ылгалдандырылган оттеги. Жылы сумен ауа енгизу. Тыныс алу бу-зылган немесе токтаган кезде – жасанды демалдыру. |
| Комиртеги тотыгы | Закымданушыны жаткан куйинде тезирек таза ауага шыгару (типти, егер ол ози козгала алса да). Тыныс алуга кедерги келтиретин киим-ди шешу (жага мен белбеуду агыту). Денени ынгайлы етип жаткызу. Тыныштык. Жылу (аякка жылыткы, кыздыргыш кою). Оттегимен узак демалдыру. Ауыр жане орта-ша уланган жагдайда кофе, кушти шай беру. Мактамен мусатир спиртин иискету. |
| Хлор | Зардап шегушини таза ауага шыгару. Ылгалдырылган оттеги беру. Тыныштык, жылыту. Килегейли улпамен терини кеминде 15 минут бойы соданын 2 % ертиндисимен шаю. Емханага алып бару.
|