Мәшһүр-Жүсіптің діни балладалары туралы қазақша реферат
Мәшһүр Жүсіп өз шығармашылық ғұмырында екі діни баллада – жазған ақын . Енді осы екі баллада: «Шайқы Ысқақ» пен «Надан би» туралы қысқаша сөз етелік. Екі балладаға да ортақ арна, мотив – өлім. Ұлы Отан соғысы жылдарында жасындай жарқылдаған Қасым Аманжоловтың «Ақын өлімі» романтикалық поэмасына дейін «романтикалық өлім» оқиғасын өз оқиғалы өлеңдері мен дастандарында жеріне жеткізе жырлаған жалғыз ақын – Мәшһүр-Жүсіп болғандығын осы қос туынды және ел өмірінен алып жазылған «Нүсіпхан» дастаны дәлелдейді. Оқиға қарама-қарсылықпен беріледі ақ өлім және қара өлім. Осының негізінде Мәшһүрдің өлімге қатысты поэтикалық ұстанымы мен тіршілікке қатысты о дүние мен бұ дүниенің арасалмағын діни сараптаған сол кездегі діни-ағартушылық бағыттағы ақындарда бой көрсете бастаған шығармашылық тұлғаның «философиялық қос әлемділігінен» пайымдаймыз. Бұл арада бізді Мәшһүрдің қаламгердің ұстанымы, өз лирикалық кейіпкеріне деген дүниетанымдық көзқарасы қызықтырады. Өйткені, ақын ислам пірі мен қазақтың пайдакүнем биінің өліміне өзіндік тұрғыдан келіп, параллелдікпен қосарлай салыстыру арқылы романтикалық-мистикалық тылсымға оранған тамаша балладалық туындыларын өмірге әкеле алған. Тарихи шындық пен аңыздық шындықтың өзара өріле астарласуы «Шайқы Ысқаққа» тән болып келсе, неміс романтизмінде үстемдікке ие, біздің діни әдебиетте де өте жиі бой көрсететін стилистикалық амал “фантастиакалық емес, фантастиканың” шындық өмірде өтіп жатқандай көрініс тауып, сатирамен өрілген көркемдік аңысы – «Надан биге» қатысты қаламгердің өзіндік көркемдік ізденісінің шыңына жеткен шығармашылық жемісі болып табылады. Баллада баян етілетін өмірлік оқиғаға ерекше рең беретіні оқиғаның бұ дүниеде емес, о дүниеде өтуі: о дүние туралы жазылған Дантенің туындысының әлемдік әдебиеттегі алатын орны қандай болса, Мәшһүрдің осы тақырыпты тұңғыш рет төл әдебиетімізге енгізіп, оны жаңаша сомдауы ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ романтизмдегі М.Көпейұлы тарапынан жасалған көркемдік-жанрлық ізденістердің қандай дәрежеде болғандығынан біршама хабардар етеді.
Ел арасында молдалар аузынан ғана айтылатын о дүниедегі тергеуге алыну оқиғасы, автор қаламынан ендігі жерде жаңаша өріліп, фантастикалық шындық ретінде реалданып, поэзия тілімен әспеттеліп, былайша өрнектеледі:
– Періште, түк білмейтін надансың! – деп,
Кітабын қолына ала ұмтылды енді.
Шайхы Ысқақ молдалығы басым шықты,
Бір салған періштеге қысым шықты.
Құдайдан пәрмен болып, періштелер,
Екеуі екі жаққа қашып шықты[1,94]–
деп, о дүниедегі жаннан Әңкүр мен Мүңкірдің жауап алып тергеу үстіндегі өтіп жатқан оқиғаны фантастикалық болса да, шынайыландырып, оларды періште ретінде емес, өзіміздей адам кейпіне енгізіп, оларды адамнан шыққан асқан білімдіге жеңгізіп, Ысқақ бейнесін асқақтады, ал, келесі шартты кейіпкері қазақтың надан биінің жинақталған типтік бейнесін, әуелгі балладағыдай бөлектей дараландырмайды, қайта оның о дүниедегі тергелуін ирониямен, сатиралық сипатта мүлдем құлдырата сипаттауы надан сөзіне стилистикалық реңк беруі арқылы М. Көпейұлы өзінің алдына қойған шығармашылық мақсатына діттеп жете алғандығын көреміз. Адамзат тірлігінде орын алатын шынайы өмірлік ситуацияны о дүниелік ахуалмен шебер ұштастыру Мәшһүрдің өзіне тән қаламгерлік стилінен былайша байқалады:
– Қазақша айт, орысшаңды білмейтұғын
Былайша жауап берді:
– Тұршы Тек! – деп,
Сұрайды: «Ман раббик!» — деп басқа тілмен.
– Ман раббик, сан раббыңды тіпті білмен!
Бұл қай жер, мені ап кеткен қай дау – шарам,
Бар болса, шақшаларың, ап кел бермен! [2,224]–
деп, өзі надан би періштелердің арабша сөйлегенін орысша деп ұғынып, оларды өзінен дау-шарларын шешіп беруін сұраушылар деп ойлап қалуы өмірдегі шынайлықпен қабыспайтын автор қиялынан туған әдеби жалған оқиға болса да, осы жолдарды оқып отырған өз оқырманын сендірер сенімділікпен шыққан. Қаламгер екі түрлі «ұру» қимылдық-ситуациялық қимылына стилистикалық ерек акцент түсіре отырып, өзінің көздеген көркемдік-эстетикалық мақсатына түбегейлі қол жеткізе алғандығын төмендегі өлең шумағынан байқаймыз.
Беруге түк нәрсем жоқ жарайтұғын,
Адамды жерлерің бе тонайтұғын?!
Аңысы елдеріңнің қандай жаман,
Кісіні «шақша» — деген – сабайтұғын?!
Енді шақша демейін, жақтырмасаң,
Балалар, маған айтшы, бұл қай ара[2,225]–
деген би аңқаулығы ақынның сөз ойнату, кейіпкер бейнесін сомдаудағы қаламгерлік шеберлікпен қалыптасқан шығармашылық тапқырлығын көрсетіп тұр демекпіз.
Осы өзіміз діни балладаға жатқызған рауаятарда ақын қаламынан шыққан шығу тегі түркілік жалғыз аңыз бар. Мәшһүр кейбір кезде туындысына негіз болған оқиғаны қайдан алғанын: не туындысының кіріспе бөлімінде, не соңғы тармағында өлеңмен кестелеп мәлімет беріп отырады. Осы жолы да дәстүрлі стилдік сол әдетінен, яғни шығармашылық дағыдысынан айнымай кіріспе бөлімде былайша сөз етеді.
Бұхарда шәкірт боп жүргенімде,
Құлақты жақсы сөзге түргенімде.
Ғалымдар бас қосқанда, сөйлеп еді,
Мен ұғып, жаздым мұны көргенімді[1,94]–
деп, кейін ізденіп, түпкі дерек көзін тапқанын, енді сол мәліметін шығармашылық процесінде басшылыққа алғанын төмендегіше білдіреді:
Бұл сөзім шын хақиқат кітапта бар,
Жаз – жаңбыр, қыс болса, көп жаумай ма қар?!
Басқаның бір Құдайдан бәрі де жұп,
Келеді тағы әңгіме құлағың сал[1,94]–
деп, «Шайқы Ысқақ» өзінің рауаят топтамасындағы соңғы шығарма емес екенін аңғартады. Біз ғылыми негізде ақынның рауаят деп атаған өздік терминінің төркініне үңілер болсақ, Ә. Дербесәлі: «… «афсана» парысша «ертек», ал «риваят» арабша «роман» деген сөздер екен» [3,103] десе, академик С.Қасқабасов осы терминге жан – жақты тоқталып: өзбектерде «риваят»; ұйғырларда «ривайәт»; түркімендерде «ревоят» терминдері орныққан, олар прозалық фольклордың жанры болып табылады деген ой айтады[4,39-41]. Біз қазіргі таңдағы ақынның туындысының мәні мен мәнісін ашатын термин ретінде «діни баллада» деп алдық. Оның үстіне екінші сүйенгеніміз: рауаяттың бір ғана оқиғаға арқау болғаны және бұ дүниенің емес, о дүниенің оқиғасы арқау болғандығына орай діни романтикалық балладаға жатқызып отырмыз.
Шығармадағы діни терминдердің қолданылысы қазіргі оқырманға түсініксіздеу көрінгенімен, туындының авторы сипаттауындағы әңгімеленуі діни үгітке қызмет еткендігінен. Хақ мұсылман үні, тікелей айтылған автор үні бұ дүниеде емес, о дүниеде орын алған оқиғаны лирикалық негізде бірінші жақтан баяндау арқылы автордың еркі мен діни ағартушылық мақсатына бағындырыла:
Ғибрат ал, ей, ағалар, мына сөзден,
Жастықта тәуба қылып, иман ізден.
Шайқы Ысқақ кәллә бәди Рахметулла
Ғалайһи өткен екен бұрын бізден, –
деп, діни аңыздан ғибрат алуға шақыруы бұл рауаяттың ақынның жас жігіт шағында жазғандығынан хабар береді.
Тарихи қаһарман сөздері Мәшһүр діни балладаларында дидактикалық сипатпен бірге авторлық түсініктеме аясында беріледі:
Жиылды ауырған соң жаранлары,
Оқыған бір мәжілісте жас пен кәрі.
Бұлбұлдай сайрап жүрген нәуе жуаны,
Қапалы болып жатыр жүзі сары.
Кешегі жүрген Ысқақ судай тасып,
Ажалдан құтылар ма адам қашып?
Өлерін бұл ауырудан білгеннен соң,
Сөз айтқан жаранларға ғарыздасып.
– Өсиет, жаранлар, құлаққа ал! – деп,
– Бұлайша күйге түсті біздің хал! – деп.
Көрсеткен бір кітабын «Ғылым Бахас»
– Көріме өзім өлсем, бірге сал! – деп[1,92] –
өлімнен кейінгі өмір оқиғасын ақын оқиғаны қоюлата көркемдікпен әңгімелеуге көшіп, періштелердің екі рет сөзден тосылуын былайша суреттейді:
Айтшы өзің мағынасын Матараккиб! – деп,
Періште «Айт!» – дегенде сасып қалды,
Құдайға арыз қыла бұлар барды:
– Иә, Раббы, пендең не дер, біз білмейміз, –
Деп бұлар Хақ әміріне құлақ салды.
Пендеме ғылым – хикмет кеткен дарып,
Кетіпті ол «Тараккибін» қолына алып.
Сендерден қымсынбайды, сескенбейді,
Байқаңдар, нанбасаңдар, қайта барып[1,93] –
дегізіп, әдебиетімізде бірінші рет Хақ тағаланы дастан кейіпкері етіп, адамның білімін періштеден асырып әсеттейді. Періштелермен қайыра жолығысқан екінші жайтты былайша суреттейді:
Білмейді бұлар Тараккиб, Ғауамилді,
Ашуы Шайқы Ысқақтың қатты келді,
– Періште, түк білмейтін надансың! – деп,
Кітабын қолына ала ұмтылды енді, –
деп, шындық өмірде де, о дүниеде де болуы мүлде мүмкін емес, қарапайым пенденің періштеге ақыруын шынайлықпен оқырманын сендіре суреттейді.
Шайқы Ысқақ молдалығы басым шықты,
Бір салған періштеге қысым шықты.
Құдайдан пәрмен болып, перішелер
Екеуі екі жаққа қашып шықты –
деп, О дүниедегі періштелерге біліммен қарсы шыққан діндар бунтардың істеген іс – әрекетінің себебі Құдай сөзін елден ерек білуінде деген ой түйеді.
– Өзіңе берді Құдай несіп! – дейді.
– Періште шықты көрді тесіп, – дейді.
– Нұр шығып күндіз – түні тұрады екен.
Сол жері әлі күнге тесік! – дейді –
деп, Мәңкір – Нәңкірді қарапайым пенденің жеңу тарихын күнделікті болып жатқан әдеттегі оқиғалардың біреуіндей қылып, тартымды баяндай білген.
Мәшһүрдің рауаяттарын діни сабақ демеске шарамыз жоқ. Романтикалық дәрістерінде автор алаш мұсылмандығының өзіндік имандылық кодексін сөзбен былайша мығымдайды:
Жігіттер, бар ғой ақыр бір өлерің,
Білемін: басқа түсіп, сол көнерің!
Несіне сұм дүниенің мәз боласың,
Осындай қылар сенің бар ма өнерің?! –
деп, оқырманына риторикалық сауал қойып, оған өзі былайша жауап береді.
Жаратқан Құдай артық сендей құлын,
Көрсеткен зейін менен ғақыл молын.
Періште Мәңкір – Нәңкір сасқанынан
Таба алмай адасыпты келген жолын –
деп, періштелердің білімдінің алдында еш нәрсе істей алмайтындығын айтып, оқырманын адамгершілікке, имандылыққа шақыруы жай сөз емес, ой түбінен шыққан, жүректен тебіренген нәзік адами сезімнің оқырманға қара өлең үлгісінде романтикалық ғажайып оқиғаға құрылып, адрестатқа эстетикалық жол табуы деп білгеніміз жөн. Мәшһүрдің түркі және шығыс фольклорымен үндестігі мен сабақтасығын бір мақаланың көлемінде ашып көрсету еш мүмкін емес, сондықтан біз шағын мысалдармен ғана шектелдік.
Пайдаланған әдебиеттер:
1.Мәшһүр – Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 1 том. – Павлодар қ.: «ЭКО» ҒӨФ, 2003. – 436 бет.
2. Мәшһүр – Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 4 том. – Павлодар қ.: «ЭКО» ҒӨФ, 2004. – 535 бет.
3. Дербесәлиев Ә. Араб әдебиеті. Алматы., 1983.
4. Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. ҚазақССР – нің «Ғылым» баспасы, 1984.- 272 б.
Семей мемлекеттік педагогикалық институтының, қазақ әдебиеті
кафедрасының доценті,ф.ғ.к. Тоқсамбаева Айман Омарқанқызы