Қазіргі қазақ поэзиясындағы дәстүр жалғастығы туралы қазақша реферат
(Ұлықбек Есдәулет поэзиясы негізінде)
Өлең теориясы – әдебиет теориясының негізгі зерттеу нысандарының бірі. Қазіргі уақытта өлеңнің құрылымдық жүйесіндегі жемісті ізденістер ақындардың шеберлігі ретінде танылып, өлең құрылысы поэзиялық шығарманың ішкі болмысын ашуда үлкен маңызға ие болып келеді. Қазіргі өлеңдердің ырғақтық жүйесін зерттеуде бірқатар кандидаттық диссертациялар жазылып, докторлық жұмыстардың жекелеген тарауларында да талданды. Қазір поэзияның жекелеген даму кезеңдерін арқау етіп, талдау жасайтын ғылыми жұмыстар баршылық. Олардың жетістіктері – ғылыми жұмысқа негіз болған белгілі бір кезең ақындар өлеңдерінің құрылымдық жүйесіндегі жаңалықтар мен даму үрдістерін дөп басып, тани алғандығында. Ал олардың жұмыстарында кейбір сауал тудырған тұжырымдар жалпы қазақ поэзиясының шешімін күткен мәселелері болып табылады.
Қазақ өлеңінің құрылымдық жүйесі бүгінде қарқынды түрде дамып келе жатқаны дау туғызбайды. Мәселен, қазіргі өлеңнің бунағындағы буын сандары төрт буынмен шектелмей, енді алты, жеті, тіпті сегіз буынды бунақтардың пайда болуы, қазіргі өлеңдердің интонациялық ерекшеліктерінен туындайтын тармақаралық жіктен басқа өлеңнің эмоционалдық-экспрессивтік мазмұны талап ететін жіктердің көрінуі, өлеңдегі тыныс белгілер жүйесінің эмоционалдық, интонациялық маңызының артуы, жаңа ұйқас түрлерінің пайда болуы, буындар ассиметриясы сияқты құбылыстардың кең өріс алуы, дәстүрден тыс ырғақтық жүйе түрлерінің көбеюі сияқты мәселелер қазіргі өлеңдердің даму деңгейін көрсетеді.
Қазіргі қазақ өлеңіндегі кейбір тосын, жаңа ырғақтық-интонациялық сипаттардың орын алуын бүгінгі поэзиядағы мазмұндық-идеялық, тақырыптық ерекшеліктердің ықпалымен түсіндіруге болады. Қазіргі қазақ лирикасында интимдік сырлардың бірінші кезекке шығуын, сонымен қатар субьективті көңіл-күй мен ой-сезімнің поэзия тілінде тереңдікке, нәзіктікке жетіп, жалпылық, обьективті мәнге ие болуын қазақ өлеңіндегі бүгінгі түбегейлі мазмұндық-сапалық жаңару тенденциясына жатқызуға болады.
Бұл жөнінде В.Брюсов: «Поэзиядағы өзгеріс – үнемі, тынбай жаңа түр іздеу, адамның ойын, сезімін дәл, терең, әсем бейнелейтін құралдар табу» [2, 182],— дейді де, сол өзгерісті тудырушы құралдар «…тіл, үн, бейне. Ақын соларды жақсы білуге, сезуге, орынды және жарасты қиыстыруға тиісті. Әдебиетке келген әрбір жаңа ақын оған өзімен бірге жаңа сөз, жаңа ырғақ, жаңа бейне ала келеді. Сонымен бірге бұрынғыны өңдейді, ұстартады, ілгерілетеді, дамытады» [2, 182], — деп ғылыми тұжырым жасайды.
Қазақ поэзиясының формалық тұрғыдан жаңаруының негізін сол поэзияның ішкі тақырыптық-көркемдік жүйесінің, экспрессивтік-эмоционалдық сипатының жаңғыруынан іздеу қажет. Қазақ өлең құрылысы да осыған сай эволюциялық тұрғыда жаңарады. Қазақ өлеңінің даму кезеңдері тақырыптық-идеялық, көркемдік-бейнелілік жүйесімен қоса өлең құрылысын да жаңартты.
Сонымен, қазіргі қазақ поэзиясының жетістіктері, негізінен, тақырыптық-идеялық жаңалықтарында, мазмұн байлығында жатса да, сол мазмұнды ашуға жұмылдырылған форманың, яғни өлеңдердің өрнектік ерекшеліктерінің маңызын кемітуге болмайды. Қайта олардың пішіндік, түрлік ерекшеліктері мазмұнды шынайы жеткізер форма, оған қосымша көрік дарытып, сұлуландыра түсер көркемдік құрал ретінде баса айтылуға тиіс. Өйткені, «өлең сөз адамға өзінің ішкі мазмұнымен, суреттілігімен, бейнелілік мәнімен ғана емес, айтылу қалпы, әсем үнділігімен де әсер етеді. Сөздің ұғым-түсінік беретін мәнін, бейнелі мағынасын оның өлеңдегі ырғақ-үнділігі, әуезділігі сан түрлі рең беріп толықтыра түседі. Тіпті өлеңді сөйлеп айтпай, іштей оқығанда да оның үні, әуезділігі, ырғақ-интонациясы, үйлесі адам жанына қалай да әсерін тигізбей қоймайды. Мұны қандай ақын болсын тәжірибе жүзінде анық байқайды. Сондықтан олар өлең сөздің Абай айтқандай «тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп», «айналасы теп-тегіс, жұмыр келуін» өз қадарынша құнттайды» [3, 123]. Ал біз өз шамамызша қазіргі қазақ поэзиясындағы айтылмыш мақсаттағы ізденістер мен тәжірибелерді, жаңалықтар мен жетістіктерді мазмұн мен пішіннің қабысуы, үндесуі тұрғысынан сараптауға тырысамыз.
Өлеңтанудың негізгі зерттеу обьектілерінің бірі – өлшем мен ырғақ жүйесі. Өлеңнің өлшем, ырғақ сияқты бірліктері оның мазмұнына, идеясы мен мәніне әсер етіп отырады. Өлшем өлең тармақтарындағы буын саны негізінде пайда болса, оқу барысында олардың ырғағын анықтауға болады. Өлшемсіз ырғақ, ырғақсыз өлшем болмайды. Осыған орай белгілі ғалым С.Негімов: «Осы поэзиялық тәсілге қысқаша анықтама бере кетсек, онда қазақ өлеңіндегі ырғақ дегеніміз буынға негізделіп, бунаққа жіктеліп, бір тармақ құрап, әрі қарай жүйелі қайталанып, үйлесімділік тудыратын түр» [4, 86], — дей келіп, қазақ өлеңі ырғағын үш салаға бөліп қарастырады:
Біріншісі — жүйелікке, үндестікке, дыбыс әуезділігіне құрылатын дәстүрлі өлең үлгілеріндегі әуендік ырғақ. Мұнда ырғақтық бөлшектердің қабысуы, бір-біріне пара-пар келушілігі бар.
Екіншісі — жазба әдебиет өкілдерінің, атап айтқанда, Абайдың “Сегіз аяғындағы” келте тармақтарға құрылған ырғақтар. Атап айтқанда, бір фраза, бір сөз тіркесі келте ырғақтың ең шағын бірлігі болып есептеледі.
Үшіншісі — жазба әдебиет өкілдері поэзиясындағы алуан үнді айнымалы ырғақтар [4, 86].
Әрине, уақыт озған сайын, өлең өлшемдері жетіле келе жаңа ырғақтың пайда болуы, ырғақ құрылысында тың өзгерістердің жасалуы заңды құбылыс.
Ырғақтың даму ерекшелігін айта келіп, академик Қ.Жұмалиев өлшемдердің ең көп қолданылатын бес түрін көрсетеді:
1. Он бір буынды өлең
2. Сегіз буынды өлең
3. Жеті буынды өлең
4. Алты буынды өлең
5. Аралас буынды өлең [5, 162].
Ғалымның бұл тұжырымы арқылы қазақ поэзияндағы өлшем жүйесінің даму ерекшеліктерін, өзіндік мүмкіндіктерін байқауға болады. Бұдан басқа өлең өлшемдері қазақ поэзиясында аз кездесетіндіктен, ғалым оларды өлшемдер қатарында сөз етпеген. Уақыт өткен сайын бұл өлшемдер қатары көбейіп, жетіліп келеді. Силлабикалық поэзияның дамуына байланысты төрт, бес, алты, тоғыз, он, он екі, он үш буынды, көп буынды өлшемдер де дербес өлшем ретінде қалыптасты.
Поэзияда қысқа буынды өлшемдердің де өзіндік орны бар. Олардың қатарына төрт, бес, алты буынды өлеңдер жатады. Бұл өлшемдер негізінен екі бөлшектік бунаққа ие.
Төрт буынды өлшем силлабикалық өлең жүйесіндегі ең қысқа өлшем екені белгілі. Зерттеуге алынған шығармалардың ішінде Ұ.Есдәулеттің бір өлеңі ғана осы өлшемге құрылған:
Сол жұлдыздай
Жанар болған,
Соған жаным
Алаң болған [6, 202].
Ал Ұ.Есдәулеттің «Мөлдір тамшылар» өлеңіндегі аталмыш өлшем өрнегі біраз өзгешелеу:
Бұлттар жабағы
Көкті жабады.
Күзгі тамшылар
Тамады, тамады… [7, 84].
1, 2, 3-тармақтардағы буындар саны бес буынды (2+3) болып келсе, 4-тармақ алты буынды (3+3) құрайды. Соңғы тармақтағы ырғақтық-интонациялық өзгешелік өлеңнің ішкі тақырыптық-идеялық, көркемдік-бейнелілік ерекшелігінен туындап отыр.
Біз қарастырып отырған ақын поэзиясында қысқа буынды өлшемдердің ішінде алты буынды өлеңдер де саны жағынан өте аз, тіпті жоқтың қасы. Ұ.Есдәулеттің «Бақ ішіндегі үй» өлеңінде алты буынды тармақтар төрт буынды тармақтармен араласып келеді, сөйтіп Абайдың алты аяғының ырғақтық жүйесі түрлене қолданылған:
Шатыры қалқиған
Ескі үй тұр жалпиған
бақ ішінде.
Қызығы, шыжығы,
Қызыры, қызуы –
бәрі ішінде.
Шалқитын, тасатын,
Шабытты жас ақын –
үй иесі,
Қоңырқай айлығы,
Жоқ және байлығы,
дүниесі [7, 169].
Қысқа буынды өлшеммен өлең жазу оңайға түспейді. Себебі өлең мазмұнын, айтайын деген ойды осы өлшемге сыйғызу қиын.
Қазіргі қазақ поэзиясында тоғыз буынды өлшемнің өрнектері етене сіңісіп, берік орныққан жайы бар. Бұл өлшем түрімен жазылған өлеңдер барлық ақында баршылық. Оның 3+3+3 өрнегі жүрдек те, толқынды мәнер тудыратындықтан барлық тақырыптық желіде өрбиді.
Ұ.Есдәулет «Өзгеру» атты өлеңінде тоғыз буынды өлшемнің бунақтарын тасымалдай отырып ішкі ұйқастарға құру арқылы өзгеше ырғақ құрады:
Илеуге
көнгемін
кейде мен,
Біреуге
сенгемін
көлденең
Ал бүгін
өзгемін
мен деген [7, 357].
Қазіргі поэзияның көрнекті өкілі Ұ.Есдәулет өлеңдерінде Қасым Аманжоловтың он буынды өлшем мен жеті-сегіз буынды өлшемдер сабақтастығына құрылған ырғақтық-интонациялық жүйесі үлкен орын алған.
З.Ахметовтың: «Қазақ поэзиясында ең көп қолданылатын өлең өлшемдері – жеті буынды, жеті-сегіз буынды, он бір буынды. Алты буынды өлең, онан да қысқарақ төрт буынды өлең сиректеу кездеседі. Он төрт, он бес буынды өлеңдердің тармағы құрама болып келеді, яғни жеті буынды екі тармақтан, не жеті, сегіз буынды екі тармақтан құралған болады» [3, 55], — деген пікіріне сүйенсек, 11 буынды өлшем – «өнімді» буын өлшемі, ақындар үшін ең қолайлы өлшем болып табылады. Ойларын жеткізу үшін қысқа да емес, ұзын да емес болып табылатын аталмыш өлшемді түрлендіріп, дамыту үшін ақындар түрлі ізденістерге барады. Осындай «өнімді» өлшемді барлық қаламгерлер түрлі формаға салып ұштаған.
Қазіргі қазақ поэзиясында дәстүрлі өлшемдердің тасымал арқылы екі немесе бірнеше тармаққа жіктелу құбылысы кең орын алған. Дәстүрлі ырғақтық жүйелердің қазіргі қазақ поэзиясында кездесетін мүмкіндіктері аса мол. Жеті, сегіз, тоғыз, он, он бір, он екі буынды дәстүрлі өлшемдер бүгiнгi өлеңдер үшiн де алуан түрлі ой мен сезім әуенімен құбылып, ырғақтық-интонациялық негіз болып жүр. Қазiргi поэзияда дәстүрлі ырғақ кестелері бiр тармақта тiзiлiп тұра қалмайды. Бiрқатар өлеңдерде ол екi тармаққа жiктелсе, кейбір өлеңдерде әр бунағы бірнеше тармақтарға жіктеліп беріледі. Оның барлығы өлең құрылымының ырғақ жүйесін өзгерте алмайды, дегенмен, оны тек сыртқы графикалық кескіні деп мән бермеу, маңызын жете бағаламау үстірттік болар еді. Осы сыртқы графикалық суреттер өлеңнің ішкі тақырыптық-идеялық ерекшелігінен туындайтын бүгінгі ақынның жеке қолтаңбасы. Қазір он бір буынды өлшемнің бірнеше тармаққа тасымалданып жазылуы өріс алып барады. Оның шын мәнісін ғалым З.Ахметов былай түсіндіреді: «Осының мәнісін тереңірек түсінуіміз қажет. Жаңалықтың түп-төркіні өлең-жырды бұрынғыдай белгілі әуенге келтіріп, термелеп айтып, әндете оқымай оқуға, сөйлеу интонациясына лайықтап жазуға беттегендікке байланысты» [3, 206]. Бұл пікірді өлеңтанушы ғалым С.Негимов те нақтылай түседі: «Халықтың көркемдiк ойлау жүйесi мен есту мәдениетi үшiн поэтикалық шығарманың дәстүрлi өрнек шеңберiнен шығып, байырғы өлең үнiнiң жаңаша әуенге көшiп, баюының өзi қажеттiлiктен келiп шығады» [4,117].
Зерттеушiлердiң пiкiрiнше әр дәуiрдiң айтатын ойына сай ырғағы мен үнi болады. Сондықтан қазiргi поэзияның құрылымдық ерекшелiгiне үңiлмей тұрып, оның iшкi логикалық өрiсi, яғни айтар ойын саралап алу қажет. Ырғақтық-интонациялық құрылым құрамындағы сөздерге логикалық немесе интонациялық екпін түсіріп, өлеңнің эмоционалдық мазмұн құнарын көрсету үшін көп ақындардың жүгінетін амалы – бүтін ырғақтық-интонациялық құрылымдарды екі не одан көп тармақтарға тасымалдау. ХХ ғасырдың 60-70 жылдарынан қазақ поэзиясында дәстүрлі өлшемдерді тармақтарға тасымалдап, біртұтас ырғақтық-интонациялық құрылымды бірнеше тармаққа жіктеп, «шашу» құбылысы жаппай сипат алды, күрделенген қалыпта көрінді.
Өлең құрылымындағы, оның ырғақ жүйесіндегі сол кездегі бастау алған ізденіс-тәжірибелер адамның ішкі дүниесіне, көңіл күйіне бойлап, интимдік ой мен сезімді сипаттайтын бүгінгі лирикалық-психологиялық поэзияда басқаша сипатта қайта өріс ала бастады. Қазір «тармақты бунақтарға бөліп, шашыратып келтіру» әдісінің мазмұнға сай икемділігі арта түсіп, ол бір адамның басында тоғысқан сезім шарпылыстарын жеткізуге қызмет ете бастады. Мәселен, ақын Ұ.Есдәулеттің төмендегі өлеңінің өрнегінен соны анық байқауға болады:
«Жоқ, жеңге, ессіз деме,
Ол – ақылды,
Өзге емес, ол мен үшін жаратылды.
Келмеді…
алдады…» деп қыз кемсеңдеп,
Көзімен тінте берді қара түнді [7, 232].
Адам басындағы бірер сәтте сапырылысқан түрлі сезімдер өлеңнің ерекше бітімімен астасып, нанымды, табиғи түр танытады. Өлеңді жеделдетіп, сыдыртып оқуға болмайды. Әр жолға бөлініп, дербес мағыналық реңк, қилы сезім арқалаған үзі-үзік сөз бен сөз тіркестері дауыс толқынын, ырғақты өзгеше интонациямен жеткізуді тілейді. Бұл да бір тармақтың бөлшектеніп, әр жолға жазылуы арқылы ырғақты түрлендіру тәсіліне жатады.
Өлең шумақтарындағы тармақтарға «шашылған» сөздер сыртқы сурет қана емес, өлеңнің тақырыптық-идеялық, көркемдік-бейнелілік болмысын ашуға қажетті көркемдік әдістің бірі. Ақын Ұ.Есдәулеттің «Ақын болсақ деуші едік» өлеңінде дәстүрлі он бір буынды өлшемнің бунақтарын тасымалдай отырып, бір адамның әңгімесін жеткізуде шебер пайдаланылған:
Шүкіршілік,
Жандарыңда жүремін,
Ақыншалыс,
Әкімшалыс біреумін.
Тағдырыма өкпем де жоқ,
Ал бірақ,
Анда-санда шаншулайды жүрегім [6, 231]
Шумақтағы 1-2, 3-4, 5-6-тармақ бір ғана ырғақтық құрылым. Қара өлең ұйқасы арқылы жүйеленген он бір буынды өлшемнің 4+4+3 өрнегі. 1-2, 3-4- тармақтарға бөлшектенген он бір буынды ырғақ өрнектерінде төрт буынды бунақ бір тармақта, жеті буынды жартысы келесі тармақта көрінеді. Тек 5-6 тармақтарды қамтитын ырғақтық құрылым ғана 4+3 бірінші жартысы, төрт буынды бунағы екінші жартысы ретінде көрінеді. Ал 7-тармақ тасымалданбай қорытынды іспеттес болып келеді. Бунақтардан кейінгі тыныс белгілер жүйесі мен ішкі ұйқастар бунақаралық жікті тереңдете түсіп, интонацияны ширақ, жеңіл, сымбатты етеді. Тек 5-тармақтан кейінгі ұзағырақ кідіріс лирикалық кейіпкедің жан күйзелісін толығырақ көрсетеді. Интонацияны түрлендіруге тармақтардың тасымалдануы ғана емес, тыныс белгілер жүйесінің мазмұн динамикасын толық бейнелеуі мен ішкі ұйқастар жұмылдырылғандықтан өлең «өз» мінезін дәл тапқан.
Қазіргі поэзияда қысқа бір буынды тармақтар да, көп буынды тармақтар да ырғақтық жүйе ретінде орын алып, лирикалық және эпикалық жанрларға құрылымдық негіз болып келеді. Қысқа тармақтар лирикалық шағын жанрларға тән болып келсе, ұзын тармақтар ойға кемел, сезімге сыйымды эпикалық жанрлардың жүгін көтеріп, өлшемдердің мағыналық сипаты айқындала түсті. Айнымалы ырғақтық құрылымдарда тармақтардың буын сандарындағы айырмашылық өсіп, ұлт поэзиясының эмоционалдық мазмұны түрленіп, ырғақтық жүйенің маңызы арта түскені анық.
Он бір буынды өлшемнің жаңа ырғақтық жүйесін ақын Ұ.Есдәулет «Арал. Кертолғау» атты өлеңінде жасайды:
Тілім-тілім
тілім кетті жарылып,
күлім-күлім
көзім қалды қарығып,
жырым-жырым
жағалаудай ерінім,
бұлым-бұлым
толқындарды сағынып [6, 34].
Он бір буынды өлшемге негізделген синтаксистік құрылымдарды тасымалдау арқылы, дыбыстық үндестіктер арқылы төрт және жеті буынды тармақтарға ажыратып, 11 буынды өлшемнен соны ырғақтық жүйе жасайды.
Содай-ақ Ұ.Есдәулет ұзынды-қысқалы өлеңдер сабақтастығын күрделендіре түседі, ұзын, көпбуынды өлшем өрнегі – 5+3+5 болса, қысқа тармақ дәстүрлі сегіз буынды өлшемнің 3+2+3 өрнегі болып келеді:
Кеудеме менің күйдіріп киіз басыңдар,
бұл жара сонда асқынбас,
туырлықты түріп, түндікті түре ашыңдар,
тамағыма да тас тұрмас [6, 22].
Ақын Ұ. Есдәулет он үш буынды әр тармақты екіге тасымалдау арқылы «кешірем» сөзіне ерекше салмақ түсіреді:
Кешірем бүгін,
мазмұнның өзін шешінген,
кешірем өртті,
топан суды да есірген [6, 126].
Ұ.Есдәулет шығармашылығында ырғақ «мінезі» ерекше өлең – «Қос қарашық». Ақын бұл өлеңінің ырғақтық-интонациялық құрылымын еш өлеңінде қайталамайды.
Қыз кетті// басқа //лашыққа
Сілкінтіп// бір рет //маңын.
Кім білген// қос// қарашықта
Соншама// құдірет //барын [7, 347].
Бұл шумақтың ырғақ жүйесі – 8-7-8-7. Дәстүрлі өлеңдерге жеті-сегіз буынды өлшемдер сабақтастығы жат емес. Мұнда жеті-сегіз буынды өлшемдердің өзгеше 2+3+2, 2+3+3 өрнектерінің ырғақтық-интонациялық құрылым ретінде дербес көрінуі поэзиядағы соны құбылыс.
Қазақ өлеңiндегi тұрақты сөз жiгi, яғни бунақаралық үзілістер түрлерге жiктелмейдi. Тармақ соңында ғана қолданылатын терең жік немесе үлкен тыныс қазіргі қазақ поэзиясында кең жайылып, үлкен орын алған. Өлеңнің ырғақтық-интонациялық жүйесін түрлендіру үшін қазіргі ақындар көбінесе үзіліске жүгінеді. Ол үзіліс тармақ басында, ортасында, соңында келе береді. Поэзиядағы үзілістің психологиялық, эмоционалдық мәні үлкен. Оған ақын Ұ.Есдәулеттің мына шумақтарындағы нүкте арқылы таңбаланған үзілістер мысал бола алады.
Сағынамын. Жабығамын. Бағынамын жүрекке.
Не қыламын. Бәрі мәлім: сезім осы – дір етпе! [6, 45]
Ақын бунақтардың арасын әдеттегі үтірлермен ажыратпай нүктемен бөліп, айқындауының эмоционалдық мәні бар. Ақын өз өлеңіне арқау еткен сезімдердің тереңдігін сездіру үшін бунақаралық кідірістен гөрі нүкте арқылы көрінетін эмоционалдық, психологиялық ұзақтау үзілісті таңдап алған. Осы жөнінде А.Үсенова былай деп жазады: «Қазіргі поэзияда бунақаралық үзілістен ұзақтау кідірісті талап етіп, жай ырғақтық тұрғыдан бағалау жетіспейтін эмоционалдық мәні бар үзілістер жиі көрінеді. Сондықтан қазiргi өлең құрылысына қатысты бунақаралық кідіріс пен логикалық, эмоционалдық кідірістің арасын айқындап, белгілі бір ұғыммен атаған жөн. Бунақаралық жік қысқа болғандықтан кідіріс деп аталып жүр, ол дұрыс та. Ал енді тыныс белгісі мен синтаксистік біртұтас құрылым ішіндегі сөздердің инверсиялануы, тармақтардың тасымал арқылы бөлшектену нәтижесінде пайда болған тармақішілік жіктерге үзіліс деген ұғымды бекіткен дұрыс» [1, 27].
Қорыта айтқанда «Поэзиядағы ырғақтың жасалу жолы да қызық және әр алуан: кей өлеңнің ырғағы әннен туса, қайсыбірі буынға немесе екпінге негізделеді» [8, 254], — деген пікірге сүйене отырып, оған ырғақты түрлендіру жолдарының да қызық және сан алуан екендігін айтуға болады. Силлабикалық жүйедегі өлең құрылымында ырғақты тудыруға да, түрлендіруге де негіз болатын компоненттер – буын, бунақ, тармақ, шумақ болса, олар әрқашан да инверсия тәсілінің, интонацияның, ұйқастың көмегіне сүйенетіні белгілі. Бұлар бір-бірімен тығыз байланысу арқылы жаңа ырғақтық жүйелер қалыптастырады.
Өлең мағынасын күшейтіп, жаңа ырғақ тудыру үшін тармақ сындыру, жекелеген сөзді, сөз тіркесін ерекше салмақпен, екпін-интонациямен оқу, ол үшін сөз бен сөз арасындағы, тармақ арасындағы дауыстың кідірісін – паузаны неғұрлым ұзарта түсу, қысқа, үзік-үзік, атаулы сөйлемдер мен прозалық сипаты басым сөйлемдер, яғни ұзынды-қысқалы тармақтар өзара сабақтасып, араласа қолданылған жаңа өлшемдер жасау, өлең сөзді сөйлеу интонациясына неғұрлым жақындата түсуге ұмтылу, тыныс белгілерін өлең жасаудың бір құралы ретінде тиімді пайдалану және т.б. амал-тәсілдердің барлығы – қазіргі қазақ поэзиясындағы өлең құрылымын байыта түсу бағытындағы түрлік ізденістер болып табылады.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Үсенова А. Қазіргі қазақ өлеңінің құрылысы: дәстүр және даму үрдістері: филол. ғылым. докт. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған дисс. авторефераты. 10.01.02 — Астана, 2010. – 55-бет
2. Брюсов В. Ремесло поэта. Избранные сочинение в 2-х томах. т 2. – Москва: Художественная литература, 1955. – 300с.
3. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы: Мектеп, 1973. – 212 б.
4. Негимов С. Өлең өрімі. – Алматы: Ғылым, 1980 – 136 б.
5. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы: Мектеп, 1969. – 243 б.
6. Есдәулет Ұ. Екі томдық таңдамалы шығармалар, ІІ том: Киіз кітап. Ел мен жер жырлары. – Алматы: Жазушы, 2006. – 264 б.
7. Есдәулет Ұ. Екі томдық таңдамалы шығармалар, І том: Алтын тамыр. Ел мен жер жырлары. – Алматы: Жазушы, 2006. – 392 б.
8. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 352 б.
Рh.D докторант Сагнаева Г.А.
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті, Қазақстан