Жер сілкінісі. Қазақстан Республикасындағы сейсмикалық жагдай туралы қазақша реферат
Мазмұны
1.Жоспар
2.Кіріспе
3.Негізгі бөлім
4.Қорытынды
Кіріспе
Жер сілкінісі – геологиялық құбылыс. Олар – кез-келген жерде пайда болуы мүмкін. Жер сілкінісінің ошағы жер қойнауында қалыптасады.Геологиялық ортадағы жылжулар, бірігулер, жарылулар,ортаюлар секілді тез өзгерістер жер сілкінісінің пайда болу себебіне жатады.Әрбір жер сілкінісі кезінде осы жарылыс нәтижесінде жер қойнауында жинақталған энергияның бір бөлігі сыртқа шығарылады.Жер бетінің шайқалуы сейсмикалық толқындардың нәтижесінде болады.Осындай толқындар көлемді(жер денесіне таралады) және үстінгі беттегі (жердің үстіңгі қабатын қамтитын) секілді 2 түрлі болады.Көлемді толқындар жердің үстіңгі қабатындағы толқындарға қарағанда шапшаң жүреді және де жер сілкінісінің болғандығын хабарлайтындай бақылау нүктесінде алғашқы серпіліс байқалады.Жердің үстіңгі қабатындағы толқындар бірнеше секунд кеш болады.Олар әдетте келесі қатты соққыны әкеледі.
ЖЕР СІЛКІНІСІ – жер қыртысы немесе мантия бетінің кенеттен қозғалуы нәтижесінде және тығыз тербеліс түрінде үлкен қашықтыққа берілетін жер асты дүмпулері мен жер бетінің тербелісі. Жер қыртысындағы сейсмикалық толқындар тарайтын нүктені жер сілкінісінің ішкі кіндігі деп атайды. Жер сілкіну ішкі кіндігінің ең қысқа қашықтықтағы жер бетінің орнын жер сілкіну кіндігі деп атайды. Жер сілкінудің қарқындылығын 12 баллдық сейсмикалық шкала бойынша (MSK-86) бағалайды, ал жер сілкінудің энергетикалық санаты үшін магнитуданы пайдаланады. Жер сілкіну шартты түрде әлсіз (1-4 балл), күшті (5-6 балл) және қирататын (8 және одан да көп) деп бөлінеді.
Жер сілкінісі кезінде шынылар сынады және ұшады, сөреде жатқан заттар құлайды, кітап сөрелері мен аспа шамдар шайқалады, төбенің балшығы құлайды, қабырғалар мен төбелерде сызаттар пайда болады. Бұның барлығы қатты шуылмен бірге болады. 10-20 секунд сілкілегеннен кейін жер асты дүмпулері күшейе түседі, нәтижесінде ғимараттар мен құрылыстар қирай бастайды. Барлығы он шақтыкүштідүмпулербүкілғимараттықиратады. Жерсілкінісі орта есеппен 5-20 секундқасозылады. Сілкінуұзаққасозылғансайын, зардаптарауырлауболады. Сахалин облысының Нефтегорск аласындағыжелсілкінісікезінде (1995ж.) қирағанқалаүйінділерініңастында 2000 адамқазаболды.
Сейсмикалық энергияны бөліп шығаратын жер аймағы жер сілкінісінің ошағы деп аталады.
Гипоцентр – алғашқы сейсмикалық толқынның басталуы болған ошақтың негізгі нүктесі. Қазақстан аймағында жер қабатының сілкініс ошағының ең жоғарғы тереңдігі 50км аспайды.
Эпицентр – бұл гипоцентрдің тікелей үстіндегі жер қабатының негізгі нүктесі.
Жер сілкінісі жиі жағдайда жердің жоғарғы қабатындағы жарық-жарылыстарменқосақабатжүреді.Сілкінукөлемініңшамасы (жерсілкінісініңүдемелілігі) ғимараттардыңбүлінудеңгейіменжербетініңөзгерусипатыменанықталадыжәнебалменесептеледі.
Сейсмикалықтолқынныңжалпықуатыныңшамасынажерсілкінісініңмагнитудасы (кейбіршарттыбелгілері) жатады.
Жерсілкінісінеқалайдайындалукерек
Үйде, жұмыста, кинода, театрда, көліктежәнекөшедеболғанкездегіжерсілкінугеалдыналаіс-қимылдаржоспарлапалыңыз. Отбасы мүшелеріне жерсілкіну кезінденеістеукеректігінтүсіндіріпжәнеалғашқымедициналықкөмеккөрсетуережелерінүйретіңіз.
Құжаттарды, ақша, қалташамынжәнеқосымшабатареялардыыңғайлыжердеұстаңыз. Бірнешекүнгежететінүйдеауыз су жәнеконсервілерқорынұстаңыз. Кереуеттердітерезелер мен сыртқықабырғаларданалыптастаңыз. Пәтердегішкафтарды, сөрелердіжәнестеллаждардыбекітіпқойыңыз, жоғарғысөрелер мен антресольдарданауырзаттардыалыптастаңыз.
Қауіптізаттарды (улыхимикаттарды, жеңілтұтанатынсұйықтарды) жақсыоқшауланғансенімдіжердесақтаңыз. Қажетболғанжағдайдаэлектрді, газ бен суды өшіруүшінбарлықтұрғындаррубильниктің, газ және су құбырларыныңмагистралдікрандарыныңқайжердеорналасқандығынбілуітиіс.
Жерсілкінукезіндеқалайәрекетжасаукерек
Ғимараттыңтербелгенінсезгенсоң, шамдардыңшайқалғанын, заттардыңқұлағанынкөргенсоң, үдепкележатқаншудысынғаншыныныңсыңғырынестігенсоңбайбаламсалмаңыз (біріншідүмпулердісезгенненбастапғимаратүшінқауіптітербелістергедейінСізде 15-20 секунд уақытыңыз бар). Жылдамқұжаттарды, ақшажәнеқажеттізаттардыалыпғимараттаншығыңыз. Жайларданшыққанкезделифтініпайдаланбайбасқышпентүсіңіз. Көшегешыққаннанкейінғимараттарданалшақтау, ашықкеңістіккебарыңыз. Сабырлықсақтап, өзгелерді де тыныштандыруғатырысыңыз!
ЕгерСізеріксізбөлмедеқалыпқойсаңыз, қауіпсізжергетұрыңыз: ішкіқабырғада, бұрышта, ішкіқабырғаойығында. Мүмкіндікболсаүстелдіңастынатығылыңыз – олСіздіқұлағанзаттар мен сынықтарданқорғайды. Терезелер мен ауыржиһаздарданаулақтұрыңыз. Егер деСіздерменбалаларболса – олардыөзіңізбенқалқалаңыз!
Тұтатқыштарды, сіріңкені, шамдардықолданбаңыз – газ ағыпкетсеөртшығумүмкіндігі бар. Балкондардан, карнизден, парапеттеналшақтұрып, жұлынғансымдардансақтаныңыз.
Егер деСізавтомобильдеболсаңыз, дүмпулертоқтағанғадейінавтомобильденшықпайашықжердеболыңыз. Басқаадамдардықұтқарукезіндекөмеккөрсетугедайынболыңыз.
Жерсілкінісіненкейіннеістеукерек
Мұқтаждарғаалғашқыкөмеккөрсетіңіз.
Жеңілалынатынүйінділергетүскендердібосатыңыз. Абай болыңыз! Балалардың, науқастар мен қарттардыңқауіпсіздігінқамтамасызетіңіз. Олардытыныштандырыңыз. Аса қажетсізтелефондыпайдаланбаңыз. Радиохабардықосыңыз. Жергіліктібилік, табиғизілзалазардаптарынжоюбойыншаштабтыңнұсқауларынабағыныңыз.
Электр өткізгіштердезақымкелгенінтексеріңіз. Ақаулықтыжойыңызнемесепәтердегіэлектрдіажыратыңыз. Күштіжерсілкінісікезіндеқаладаэлектрдіңавтоматтытүрдеажыратылатындығынестеұстаңыз.
Газ және су құбырларыақауларының бар-жоғынтексеріңіз. Ақаулықтардыжойыңызнемесежелілердіажыратыңыз. Ашықоттыпайдаланбаңыз. Баспалдақтантүсеркездеабайболып, оныңберіктігінекөзжеткізіңіз. Қирағанғимараттарғажақындамаңыз, оғанкірмеңіз. Қайталанбалыдүмпулергедайынболыңыз, олжерсілкінісіненкейіналғашқы 2-3 сағаттаөтеқауіпті. Ғимараттарға аса қажетболмасакірмеңіз. Қайтаданмүмкінболатындүмпулертуралыойданешнәрсеайтпаңыз. Ресмиақпараттығанапайдаланыңыз. Егер деСізүйіндідеқалыпқойсаңыз, қалыптасқанахуалғабайыппенбағалап, мүмкіндігіншеөзіңізгеөзіңізмедициналықкөмеккөрсетіңіз. Үйіндініңсыртындағыадамдарменбайланысорнатуғатырысыңыз (дауыспен, тоқылдатып). От жағуғаболмайтынын, унитаздан су ішугеболатынын, ал құбырлар мен батареяныбелгі беру мақсатындапайдалануғаболатындығынестеұстаңыз. Күшіңіздіүнемдеңіз. Адам азықсыз жарты айдан аса уақытөмірсүреалады
Қазақстан сейсмологтары жер сілкінісіне дайындықта аса маңызды мәселелердің шешілмей отырғаны туралы алаңдаушылық білдірсе, экологтар беті аулақ, ондай жағдай бола қалса, соңының неге ұшырататыны туралы сақтандыруда. Өйткені, қалада жануардан берілетін аса қауіпті инфекция диагностикасының малдәрігерлік зертханасы орналасқан. Бұдан басқа да экологиялық қауіпсіздік, экологиялық ортаны жақсарту үшін қаланың бас жоспарына сәйкес қаладан көшіруге ұсынылған көптеген өндіріс нысандары бар. Мұнымен қоса жақын таулы алқаптарында көшкін қаупіне алып келетін құрылыстар белсенді жүргізілуде. Атап айтқанда, экологтардың айтуынша, Үлкен Алматы өзені, Медеу ауданындағы, Ақсай, Түрген шатқалдарындағы құрылыстар алда-жалда жер сілкінісі бола қалса, қосымша апатты жағдайлардың: сел мен көшкіннің қоса жүруіне алып келуі мүмкін екендігіне қатты алаңдаушылық білдірсе, оғана өте сергек қарамайынша болмайды. Қазақ «жұт – жеті ағайынды», деп бекерге айтпаса, қазіргі уақытта басқа елдердің тәжірибесі сабақ болса керек. Осыған байланысты Жапониядағы жадайды тағы да алға тартуға тура келеді. Сақ сол жапондардың өзі жер сілкінісімен қатар цунамидің, атом электр стансасының апаты болуы мүмкін екенін ойлап па еді? Осыған орай «Алматы қаласындағы азаматтық қорғанысты дамытудың перспективалары мен туындап отырған проблемалары турасында хабарлау қажет деп санаймын!» – деп, сенатор алматылық ретінде өзінің және барша алматылықтардың жанайқайын білдіргендей болған-ды.
Айтар болсақ, Алматыда құрылыс нысандарын сейсмикалық нығайту мәселесі талай рет көтеріліп келгенмен, айтылған жерінде ескерусіз қалып жүр. Сенат депутаты да сауалында Алматыда екі жүзден астам мектеп, аурухана мен емхана сейсмокүшейтуге зәру екенін атап көрсетті. Атап айтқанда, қаладағы №5, 6, 15, 47, 52, 55, 57, 64, 68, 82 және 111-орта мектептерді жер сілкінісіне төтеп берердей етіп нығайтудың құжаттары толық дайын. Енді осы мәселені шешу үшін оларға жалпы көлемі 5,5 млрд. теңге қаржы керек. Сондай-ақ, қаладағы 4 емхана мен 1 аурухананың да сейсмикалық күшейтуге қажетті құжаттарының толық пакеті әзір, ол үшін қажетті қаржы – 1,2 млрд. теңге.
Екіншіден, сейсмикалық бақылау торабын жаңғырту бағытындағы ұсыныстар да әлі күнге іске асырылмай отыр. Жер сілкінісінің қысқа мерзімді болжамдарының тиімді әдістемесі әлі әзірленбесе, «сейсмикалық шағын аудандау картасы» жасалмаған. Үшіншіден, өртке қарсы қызметтің материалдық-техникалық жарақтандырылуы мүлдем қанағаттанғысыз. Қаладағы өртке қарсы деполардың барлығы да күрделі жөндеу жүргізуді қажет етеді. Қосымша 11 депо салмаса болмайды.
Қарап отырсақ, Алматы болмаса, басқа өңірлерде жер сілкінісі болуы ықтимал деп қауіптенудің реті жоқ, дегенді айта алмаймыз. Айтар болсақ, сейсмология иституты жылына Қазақстан бойынша 7 мыңнан астам жер сілкінісін тіркесе, екібалдық жер сілкінісі өте жиі кездеседі екен. Қалай болғанда да, мұндай жағдай сақтанбаса болмайтындығын көрсетеді. Олай болса, алдымен, сейсмикалық картаның қажет екені даусыз. Сейсмикалық картаның негізгі қызметі – сейсмикалық қауіпті аймақтарды айқындау. Ал елімізде жер сілкінісінің үдеу күші болатын жерлерді зерттеп жасалған карталар бар ма? Қазақстан бойынша оншақты жыл бұрын кеңестік әдіс-тәсілмен жасалған мұндай карта, қазіргі күні еурстандартқа сай келмей отыр. Салынып жатқан құрылыстар сейсмикалық тұрғыдан тиісті талаптарға жауап бермейді, деп кінә тағамыз. Проблема – талаптың орындалмай отырғанында ғана емес, орындалмау себебінде. Қолданыстағы карта қазіргі құрылыс жұмыстарының қоятын талабына жарамай қалды. Сондықтан жаңа картаны тезірек жасап, құрылыс жұмыстарын осындай сенімді картамен жүргізбесе болмайтынын сейсмолог ғалымдар атап айтуда.
Тағы бір маңызды мәселе – стратегиялық нысандарды бақылау, яғни гидротехникалық нысандар, мұнай-газ құбырлары, ЖЭС сияқты нысандардың сейсмоқауіпсіздігін қадағалау. Негізінде, мұндай жұмыстар еліміздегі барлық ірі кәсіпорындарда, стратегиялық маңызы бар нысандарда, мысалы, Шығыс Қазақстан облысындағы Бұқтырма, Шүлбі, Өскемен су электр стансаларында жүргізіліп, тексерілуі керек. Және әр нысанның аймағын бақылайтын сейсмологиялық стансалар болуы тиіс. Бірақ бұл мәселе біздің елде шешілмеген. Сейсмология институты елдегі жабдықтардың өте ескіргенін айтады. Бүгінгі күні осыдан барып ғалымдардың жер асты дүмпулерінің 60-70 пайызға дейінгісін ғана дәлдікпен айтуы мүмкін.
Қазақстанның да осы қуат көзі туралы әңгімені көбірек қозғай бастағаны белгілі. Бізде әзірге атом стансасы жоқ. Бірақ зерттеу ядролық қондырғылар бар. Сонымен, өткен жылы Қазақстан мен Жапония атом энергетикасы өндірісін дамытуға бағытталған бірлескен кәсіпорын құратын болып, «Қазатомпром» мен «Сумимото корпорейшн» компаниялары екіжақты келісімге қол қойған-ды. Одан Жапониядағы жағдайдан кейін де Индустрия және жаңа технологиялар министрлігінің басшылары атом энергиясынан біржола бас тарпайтындықтарын білдіріп, «2020 жылдарға қарай бәрін қосқанда 24 мың МВт шамасында жоспарлап отырмыз. 300 МВт-тан екі блок болса, бұл 600 МВт болады. Бұл — әрине, айтарлықтай үлкен көрсеткіш емес, бар болғаны 5 пайыз ғана. Әйтсе де 2030 жылдарға қарай атом саласының үлесін 20 пайыздық деңгейге жеткіземіз», – дей тұра, 2020 жылдарға қарай Қазақстанда атом электр стансасы құрылатынын, болашақта елде осы саладағы өнеркәсіп үлесін арттыруға барынша күш салынатынын айтып қалғаны бар.
Әйтсе де әзірге бел шешіп, іске кіріспей отырмыз. Осы ретте биылғы маусым айында өткен атом энергиясын бейбіт қолдану жөніндегі жапон-қазақстандық семинар барысында Индустрия және жаңа технологиялар министрлігінің атом энергиясы комитетінің басшысы Тимур Жантикин: «Қазақстандағы АЭС-тің даму перспективалары күңгірт. АЭС құрылысы жөнінде шешімдер әлі қабылданбады. Жасалған бір ғана нәрсе, бұл – техникалық-экономикалық негіздеме және қоршаған ортаға АЭС ықпалы бойынша қоғамдық тыңдаулар жүргізілуі», – дей тұра, бұл арзан және қауіпсіз энергия көзі болғандықтан, Еуропа елдері – Швеция, Швейцария және басқалары, АҚШ АЭС-тен бас тартпайтындығын, Ақтауда АЭС құрылысының шешім қабылданған кезде салынатындығын білдірген-ді.
Елімізде бір құрылымды құрып, одан оны тарату, қайтадан құру әдеті бар емес пе. Бәзбіреулер осындай сапарылыстың болғанына мүдделі. Содан да болар, атом энергетикасын дамыту туралы сөз айтылар, айтылмастан, салаға қатысы бар ғалымдар мен мамандардың арасында агенттік құрыла қалса, бір пұшпағынан ұстаймын ба, деп дәмеленсін, басқадай бір ойы болсын, бірқатар мамандар Қазақстанда атом энергетикасын және өнеркәсібін дамыту мақсатында арнайы агенттік құру керектігін көтеріп шыға келген-ді. Осы агенттіктік құруды қолдаушылармен қатар оған қарсылар да аз болмады. Мысалы, химия ғылымының докторы, профессор Хакім Суербаев: «Атом энергетикасын және атом өнеркәсібін дамытудың бірден-бір жолы агенттік құруда ғана емес. Меніңше, Қазақстанда отырып алып, өзімізді Жапониямен салыстырудың еш реті жоқ. Бұл жерде осы саланы дамытуға қатысты ресурс көздері, аумақтық ерекшелік, климаттық ерекшелік жағдайы ескерілуі керек. Нақ қазір Қазақстанда атом энергетикасын дамыту үшін агенттік құрудың қажеттігі жоқ» деп бұл саланы дамытудың бұлтартпас алғышарттарын атап көрсеткен-ді
Қорытынды
Қорта та келгенде Қазастанның жер сілкінісі ең қауіпті аймағының көлемі 450 мың км². Онда өнеркәсіптің негізгі қорларының біразы жинақталған, тұрғын үй қорларының 35%-і орналасқанғғ шамамен республика тұрғындарының 40% осы аймақтарда тұрады.Әлеуметтік –экономикалық зиянның ауқымы жөнінде жоғарыда айтылды.
Жер сілкінісі мүмкін болатын аймақтарда ірі қалалар мен елді мекендер, гидротехникалық құрылыстар мен зиянды өнімдермен жұмыс істейтін өндіріс орындары, улы және жарылғыштық қаупі бар материалдар қоймалары орналасқан.Қатынас және инженерлік желілердің жер сілкінісі кезіндегі бұзылуы да біраз қауіп төндіреді.
Ғимараттардың құрал-жабдықтардың зақымдауынан келетін шығындар ғимараттардың өзінің шығынынан кей жағдайларда бірнеше рет асып түседі.
1993 жылы 30 желтоқсанда Алматы облысында, негізгі орталығы Текелі қаласының аймағында жер сілкінісі болды.Жер сілкінісінің нәтижесінде сілкініс жағдайына қолайсыз аландарға – шайынды топырақ үстіне орналасқан, жер сілкінісіне төтеп бере алатындай мүмкіндіктері қарастырылып салынбаған саманнан тұрғызылған үйлер мен қоқыс пен құм арасқан бетонды құрылытар үлкен зақымдауға ұшырады.300-ден астам отбасы баспанасыз қалды. Мектептер мен мектепкедейінгімекемелер, өзге де қоғамдықғимараттарзақымдады
Пайдаланылган әдебиеттер
- Өмір – тіршілік қіуіпсізгі: С.Арпабеков. – Алматы, 2004.