Қартаюдың түрлері және адам жасының бөлінуі туралы қазақша реферат
Адамдардын кай жаста ересек жэне карт екенiн калай бiлуге болады? Бул сурак курделi болмаса да, киын сурактардын бiрi болып саналады. Карттардын оздерiне тэн бiрнеше турлерi бар: хронологиялык, физиологиялык, психологиялык жэне элеуметтiк турлерi.
Адамдардын картаюынын хронологиялык факторларын омiр сурген жылдарын аныктайды. Физиология — денсаулыгынын жагдайын, агзанын озiнен озi элсiреуi болып табылады. Картаюдын психологиялык турi адамдардын озiн – озi сезiнуi жэне жастык стуктурада озiнiн орнын аныктайды. Элеуметтiк – ол картаюдын турлерiнiн эр турлi синтезi болып табылады.
Осы картаюдын турлерi бiр – бiрiне эсер етудi корсетудi аныктайды. Бiрак булардын барлыгы да жастык кунтiзбесi болмайды. Сау, белсендi адамга ананда оте ана аурумен ауыратын адамдар картаю жасын тез жэне терен тусiнедi. Венгерлiк Людовик II – шi 20 жасында терен картаю белгiлерiнен кайтыс болды. Ал немiс акыны Гете болса, 90 жасында жас жiгiтше жайнап, жастык шактын олендерiн жазган болатын. Карттаюдын шактык эр турлерi бiр – бiрiмен коп жагдайда келе бермейдi, олар не жетiп алып не калып коюы мумкiн. Бiрак осыган карамастан адамдарда барлык бiр – бiрiнен байланысты, олардын кайсысы картаю процесiнiн накты, белсендi бiрлiк жуейесi екенi белгiсiз.
Окiнiшке орай казiргi кезде картаю эйелдер мен еркектер арасында бiрдей емес жылдамдыкпен журедi. Осындай корсеткiш эртурлi этностар ароасында байкалады.
Карттаюдын жылдамдыгы биологиялык жэне элеуметтiк жагдайлармен аныкталады.
Хронологиялык ( кунтiзбелiк ) картаю. Ерте гасырдагы грек галымы Пифогор ( б.з.д VI гасыр ) Эльдар Рязановтын этникалык катарын кабылдар едi ( “ омiр куз ” жыл мезгiлi сиякты ). Ойткенi ол торт жыл мезгiлiне ана омiрiнiн торт кезенiне сэйкес келедi, олардын барлыгы 20 жылга тен болады:
а) жетiлу кезенi ( 20 жаска дейiн )
б) жас ана ( 20 жастан 40 жаска дейiн )
в) куштiн даму кезенi ( 40 жастан 60 жаска дейiнгi аралык)
г) картаю шагы ( 60 – тан 80 жаска дейiн
Авиценанын айтуы бойынша 50 – 60 жас – картаюдын басы болып саналады.
Ерте Кытай класификациясына сэйкес, адам омiрiнiн узактылыгынын мынадай фазалары бар:
а) жастык шак 20 жаска дейiн
б) некеге туру жасы 30 жаска дейiн
в) когамдык кажеттiлiктердi орындау мерзімі 40 жасқа дейін
г) озiнiн адасуын тусiну кезi 50 жаска дейiн
д) шыгармашылык омiрiнiн сонгы кезi 60 жаска дейiн
е) ерiктi жас 70 жаска дейiн
ж) картаю 70 жастан кейiн
Орыстын демограф профессорлары ана омiрiн бiрнеше кезендерге боледi.
Осiп келе жаткан:
сэбилер 5 жаска дейiн
балалар 15 жаска дейiн
Гулденушiлер:
жастар 30 жаска
орта жастагылар 45 жаска
ересектер 60 жаска
Элсiзденушiлер:
карттар 75 жаска дейi
узак омiр сурушiлер 100 жастан жогары
Кенес Одагының екi эйгiлi демографтары С.Г. Струмилин мен Б.Ц. Урланис жасты енбек эрекетiне байланысты 3 кезенге болiп карастырган болатын, ягни жумыска дейiнгi , жумысшы, жумыстан кейiнгi, осылардын оздерi озiндiк 3 топты курайды.
Жумыска дейiн:
сэбилiк 1 жаска дейiн
балалык шак 2 – 12 жас
боз балалык шак 13 – 15 жас
Жумысшы:
жастык 16 – 24 жас
орта жас 25 – 44 жас
ан орта жас 48 – 59 жас
Жумыстан кейiнгi:
ересек жас 60 – 69 жас
ерте картаю 70 – 79 жас
терен картаю шагы 80 жастан кейiн
Халыкаралык салыстырмалы классификация кабылдаган 8 кезендi косады:
а) сэбилiк 1 жаска дейiн
б) балалык шак 1 жастан 5 – 7 дейiн
в) мектеп жылдары 5 – 14 жас аралыгы
г) жастык шак 15 – 24 жастар
д) белсендiлiгi арткан жас 24 – 44 жастар
е) орта жас 45 – 64 жастар
ж) карттаюдын ен ерте кезi 65 – 74 жастар
Ресейдегi демографиялык жэне статистикалык мэлiметттер бойынша, кукыктык тусiнiк бойынша, енбеккке кабiлеттi жастар: бiрiншi кезен – 16 жаска дейiнгi уакыт аралыгы, екiншi – 16 –дан 60 жас еркектерде жэне эйелдерде 55 жаска дейiн , ушiншi — эйелдер мен еркектер ушiн екiншi кезеннен жогары жас арлыгындагы адамдар.
Физиологиялык ( физикалык ) картаю. Физиологиялык картаю хронологиялык картаюга ананда курделi болып келедi. Бiрiншiден физиологиялык картаю процесi коп жагдайда индивидуалды болуы мумкiн карттардын жасынын бiрдей кезенiнде кейбiр адамдардын денсаулыгынын нашарлыгына байланысты карттык кезендi тез куып жетiп алады. Екiншiден бiр адамнын эр турлi агзасы жэне де бiрдей агза бiрдей мезгiлде, бiрдей денгейде емес жагдайда калыптасады. ( бул гетеротроптын жэне гетерокинетикалык угымга катысты )
Ен алгаш физикалык картаюдын уакытын Гиппократ усынган болатын. Ол он физиологиялык циклды курды, олардын эр кайсысы адамнын омiрiнiн 7 жылына тен.
Осы Гиппократтын iзiн жалгастырушы онын эрiптесi М.Рубнер болатын. Ол жастардын болiнуi мынадай кезендерге болiп карастырган болатын:
1.сэбилiк кезен 9 айга дейiн
2.ерте балалык шак 13 – 14 жастар
3.жастык шак 19 – 21 жастар аралыгы
4.орта жас 41 – 51 жаска дейiн
5.картаю 50 жаска дейiн
6.картаюдын терен кезi 70 жастан кейiн
Ал немiстердiн баска патологоаналитиктерi Л. Ашофф Гиппократ сиякты жастык кезендi 10 топка болген, бiрак онын уакыттары оган караганда эр турлi болган:
1.анасынын iшiнде даму кезенi
2.алгашкы 7 кунi
3.сэбилiк 1 жаска дейiн
4.балалык шак 7 жаска дейiн
5.жастык шак 14 жаска дейiн
6.даму кезенi 25 жаска дейiн
7.орта жас 45 жаска дейiн
8.картаюдын бастапкы кезенi 65 жаска дейiн
9.озiндiк картаю 85 жаска дейiн
10.картаюдын терен кезенi 85 жастан кейiн
Психологиялык картаю. Психологиялык картаюды адам озiнiн картаюын сезiнген кезiнде аныктауга болады. Мунда екi кайшылык бар – ол картаюды оте ерте кезiнде тусiну немесе оган керiсiше картаюды оте кеш уакытта сезiну.
Медицина докторы Дипак Чопре озiнiн “ Не стареюшее тело вечных дух ” кiтабында картаю – бiздiн санамызда омiр мен олiмнiн денгейi гипноз аркылы жасалынатынын тусiндiрдi.
Элеуметтiк картаю. Казiргi уакытта карт адамдар демографиялык жэне элеуметтiк топтын iшiндегi ен бiр бастушысы болып келедi. Элеуметтiк картаю тусiнiгi ен алгаш толык когамнын жасымен байланысты.
Адамнын элуметтiк жасы ( орташа омiр узактылыгына ) белгiлi бiр елде жэне белгiлi бiр уакыт аралыгында омiр узактылыгына байланысты Замбия, Мали, Ауганыстан елдерiнде орташа омiр узактылыгы 43 – 44 жас, онда Канада, Жапония, Швецарияга караганда картаю “ жастау ” болып келедi. Ленин озiнiн Инесе Армандка жазган хатында озiн картпын деп айткан, бiрак ол кезде оган 50 жас болатын. Ал казiргi кезде 50 жаска толмаган адам озiн карт адаммын деп санамайды.
Картаю коп жагдайда биологиялык прцесске караганда, биологиялык процеске жакын келедi, бiрак бул эр турлi кезендегi жэне мэдениеттегi эр турлi элеуметтiк топтар мен адамдар ушiн бiрдей емес.
Элеуметтiк картаю элеуметтiк омiрдi бiр кезенi . Егер физиологиялык омiр ушiн 2 накты кун болса, ягни туу жэне олу. Онда элеуметтiк омiрде мунай кун жок, ягни бастама жэне аяктау. Элеуметтiк омiр жеке тулганын каптаскан уакытынан басталады, ягни жауапкершiлiк жэне даму субъектiлерi жэне осы касиеттердiн аякталуымен бiтедi. Бул аякталу физиологиялык олiммен келмеуi мумкiн.
Элеуметтiк картаю физиологиялык картаюмен келмейдi. Коптеген мысалдарга карап отырып, физикалык элсiздiкке карамастан адамдар жеке тулга болып кала бередi жэне олар белсндi элеуметтiк омiрдi жалгастырады. Окiнiшке орай осы кагидага карсы мысалдар да бар, ягни олар адамдар физикалык куштi жумсау аркылы жеке тулгалык мiнез – кулыкты жогалтып, тек биологиялык омiрдi жалгастырады.
ЖОСПАР
Кіріспе
I тарау. Қарттар және олардың арасында кездесетін мәселелер
Қартаюдың түрлері және адам жасының бөлінуі
II тарау. Қарт адамдармен әлеуметтік жұмыс
Қарт адамдарға әлеуметтік көмек беру және қамсыздандыру
Әлеуметтік қызметкердің және мекемелердің қарттарға көрсететін әлеуметтік көмегі