Европалық инвистицияның мұнай экономикалық негізгі қорлары туралы қазақша реферат
Қазақстан экономикасының мұнай саласындағы инвестициялар көлемі 1993-2000ж. арасында 12 млрд. дол. асып түсті. Тек 1999ж. Қазақстанға 1,5 млрд. дол. көлемінде инвестициялар тартылса, ал 2000ж. республикаға салынған инвестициялар 2,7 млрд. дол. көрсеткішіне жетті.Қазақстанға салынған инвестициялар көлемі бойынша жетекші орындарды АҚШ (36%), Ұлыбритания (17%), және Италия (13%), иеленді.2001ж. Қазақстан 60-70 млрд. дол. сомасында инвестициялар күтті.Қазір еліміз инвестициялар бағытын мұнай және кен өндіруден машина жасау, өңдеуші салалар транспорттық және әлеуметтік құрлымдарға бұруда.
Түрлі салықтық және кедендік жеңілдіктерге мүмкіндік беретін Қазақстан экономикасының басымдылық секторларына: мұнай өндірістік инфрақұрлым, өңдеуші мұнай өнеркәсіп, Астана қаласының обьектері, тұрғын үй, әлеуметтік сфера объекттері, туризм және ауыл шаруашылығы жатады.
Инвесторларға экономикалық жігер беруге бағытталған 1997ж. “Тіке инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы” Заңның қабылдануынан кейін Қазақстан экономикасының басылымдық секторларында инвестициялық жұмыспен айналысушы инвесторларға салықтық және кедендік жеңілдіктер беру туралы 233 контрактке, оның ішінде 2000ж. 77 контрактке қол қойылды.
2001ж. еркін нарықтық экономика мұнай қағидаларын бекітіп, барлық шаруашылық субьектеріне жағымды шарттар қалыптастыратын жаңа салық кодекс қабылданды. 2001 жылдың 1 шілдесінен бастап қосымша құн салығы 20 дан 16% және әлеуметтік салық 26% дан 21% төмендетілді.
Қазақстанда инвесторлардың жұмысына жағымды әсер ететін бірқатар саяси факторлар баршылық: саяси және әлеуметтік тұрақтылықтың сақталуы және дамуы, шетедік инвесторлар үшін ұлттық режимнің қамтамасыз етілуі яғни пайданы репатриациялау құқығы берілген.
Үкімет нарықтық бәсекені әкімшілік араласпау арқылы қамтамасыз ететін оңтайлы макроэкономикалық саясатты жалағастыруда.
Инвестициялық климатты жақсарту, жаңа инвестицияларды тарту және оларды дамытуға мемлекеттік қолдау жүйесін күшейту Қазақстан саясатының басымдылық бағыты болып табылады.
2002ж. Қазақстанға 2001ж. Инвестициялары көлемінен 1 млрд. дол. жоғары 4,5 млрд. дол. болды. Бұл ақпаратты 27 қыркүйекте мәжілісте экономикалық мұнай және өндірілген мұнай саласын дамыту туралы заң қабылданды .
4-сурет. 1993-99ж. Қазақстан Республикасына елдер бойынша тіке шетел инвестициялардың мұнай өнімдері бойынша, көлем %
| Мемлекеттер |
1993-1997 |
1998-2001 |
2002-2004 |
| Бельгия |
2,0 |
1,2 |
0,6 |
| Британдық Виргин
Аралдары |
2,2 |
0,4 |
1,8 |
| Ұлыбритания |
14,5 |
7,0 |
9,0 |
| Германия |
1,6 |
5,6 |
0,8 |
| Нидерланд |
0,1 |
2,2 |
7,0 |
| Италия |
0,6 |
0,1 |
2,8 |
| Қытай |
4,9 |
7,0 |
2,8 |
| АҚШ |
28,4 |
32,4 |
52,0 |
| Түркия |
5,3 |
7,2 |
1,9 |
| Франция |
1,6 |
0,0 |
0,4 |
| Оңтүстік Карея |
21,4 |
2,6 |
1,6 |
| Жақын шетел
Елдері |
0,3 |
0,6 |
3,1 |
| Барлығы |
100 |
100 |
100 |
Қазақстан ТМД елдері арасында инвестициялық мұнай өндіру белсенділігіне қатысу бойынша екінші орынды иеленді. Инвестициялар мұнай салымы бойынша ТМД елдерінің тізімі төмендегідей. Ресей – 9,201 млрд. дол., Қазақстан – 5,729 млрд. дол., Әзербайжан – 3,233 млрд. дол., Украина – 2,696 млрд. дол., Түркіменстан – 762 млн. дол., Грузия – 512 млн. дол., Өзбкестан — млн. дол., Беларусь – 346 млн. дол., Молдова – 342 млн. дол., Қырғызстан – 309 млн. дол., Армения – 265 млн. дол., Тіжікстан – 87 млн. дол.
1993-2000 ж.ж. арасында Қазақстан экономикасына салынған инвестициялардың мұнай жиынтық сомасы 12 млрд. дол-дан асты. Қазақстан экономикасына мұнай өнеркәсібінен салынған инвестициялар көлемінен жетекші орындарды Жапония және Корея иеленеді.
Бұл екі мемлекет үлесіне барлық инвестициялардың 55%, Батыс Европа елдеріне 30%, АҚШ үлесіне – 11,1%. Инвестициялардың жартысынан астамы мұнай және түсті металургияға және өндіруші мұнайгаз саласына бағытталады.
1633,2 млн. дол. сомадағы 1999 ж. инвестициялар берілген бағыттарда қолданылады: жабдықтарды сатып алу – 153 млн. дол., техникалық жабдықтау, реконструкция — 83 млн. дол., айналыстағы құралдарды толықтыру – 395,3 млн. дол., геологиялық барлау жұмыстары – 75,6 млн. дол., басқалары – 727,8 млн. дол., жарғылық фондарға төлемдер – 108 млн. дол., бюджетке төлемдер – 97,7 млн. дол. «Басқалар» бағыты туралы ресми статисикалық ақпарат бермейді.
Келешекте мұнай инвестицияларды тарту жетекшілігі түбегейлі өзгерді. 2004 жылы елімізге бағытталған мұнай инвестициялар көлемі 2,7 млрд. дол. болды.
Қазақстан экономикасының мұнай саласына инвестициялар бойынша жетекші орындарды АҚШ (36%), Ұлыбритания (17%), және Италия (13%), иеленді.
Қазақстан Республикасында басқада мемлекеттермен бірдей саладағы капиталдың негізін, мұнай инвестициялары 83,9 % тіке инвестиция түрінде болады. Олар негізінен қара және түсті металлургия, мұнайгаз кешеніне бағытталған, яғни түскен пайданың сыртқа кетуіне әкелетін жоғары пайдалы салаларға жұмсайды. Келген ақшамен шығарылған қаржылар арасындағы арақатынас елімізден кірістің үлкен көлемде тіке және жанама түрде шығарылуын дәлелдейді.
Серіктес – елдрдің мұнай өндіруші инвестициялық үрдістегі географиялық бағытталуы төмендегі басымдылықтардың қалыптасуына әкеледі: Жапония – 36,9%, Оңт. Корея – 20,1%, АҚШ – 17,4%, Ұлыбритания – 11,7%, Франция – 14,5%, Германия – 3,9%, Туркия – 3,0%.
2005 жылғы қаңтар-желтоқсанда мұнай өндіруші компанияларға жұмсалған инвестициялардың жалпы бағалау көлемі 2273,4 млрд. теңгені құрады, оның 97 пайызы негізгі капиталға жұмсалған инвестицияларға келеді, яғни 2205,2 млрд. теңгені құрайды. 2005 жылғы қаңтар-желтоқсандағы мұнай инвестицияның өсуі өткен жылғыға тиісті кезеңмен салыстырғанда Республиканың 15 өңірінде байқалады. Мұның өзінде еңкөп өсуі Солтүстік Қазақстан мен Атырауда 1,5 есе, Ақтау , Батыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан өңірлерінде 1,4 есе, Қарағандада 1,3 есе, Ақтөбе, Қызылорда облыстарында өскендігі байқалады. Ал, мұнай инвестиция көлемінің өсуін Батыс Қазақстан облылысында 1,8 есе болғандығы көрсетіледі.
Осы уақыт аралығында негізгі капиталға жұмсалған мұнай инвестициялардың негізгі көлемінің 25,3% Қазақстан Респулика аумағында жүзеге асырылатын басқа мемлекеттердің мұнай шаруашылық жүргізуші субьектілері және 61,3% меншік нысандағы кәсіпорындар игерді. Ал мемлекеттік сектор 13,4% құрады. Мұнай және табиғи газ өндіруде негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың жалпы көлемнен 33,9%, ал жылжымайтын мүлікпен қызмет көрсетулер 21,1%, көлік және байланысқа 14,8%, өңдеу өнеркәсібі 10,4% болып табылады.
Мұнай және табиғи газ өндіруде негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың жалпы көлемінен 33,9%, ал жылжымайтын мүлікпен қызмет көрсетулер 21,1%, көлік және байланысқа 14,8%, өңдеу өнеркәсібі 10,4% болып табылады.
Шетел мұнай инвестицияларының жалпы республикалық көлемнің қомақты үлесі Атырауда 67,9%, Ақтауда 10.2% болғанын көрсетеді.
Негізгі қаражаттарды құру және жетілдіру үшін жұмсалған шығындарға байланысты негізгі капиталға салынған 2004 және 2005 жылдардағы инвестициялар құрамы төменде көрсетілген.
1-диограмма. Технологиялық құрылымының негізгі капиталына салынған инвестиция көлемі, % — бойынша
2004 жыл қаңтар-желтоқсан 2004 жыл қаңтар-желтоқсан
Табиғи өндірілген мұнай және газ
Машиналар, жабдықтар, құралдар.
Өзге күрделі жұмыстар мен шығындар.
Мұнайлы-шикізат кешенінің жер қойнауын пайдалануға жұмсалған инвестициялардың көлемі 2005 жылы 9150,2 млн. АҚШ долларын құрады.Олардың 7298,2 млн. АҚШ долларын шетелдік инвестициялар яғни 80 пайызын, ал 1852 млн. АҚШ долларын отандық инвестициялар құрады. Тұтастай алғанда мұнай және газ жер қойнауын пайдалануға жұмсалған инвестициялар мынадай көрсеткіштермен сипатталады: көмірсутек обьектілері бойынша 79% (7248,8 млн. АҚШ доллар), полиметалдар бойынша 4% (374,7 млн. АҚШ доллар)көмір 4% (364,1 млн. АҚШ доллар), темір, маганец 4% (335,8 млн. АҚШ доллар), мыс 3% (261,5 млн. АҚШ доллар), алтын 5% (151,1 млн. АҚШ доллар), кең тараған пайдалы қазбалар 1% (94,6 млн. АҚШ доллар), хромиттер 1% (88,5 млн. АҚШ доллар), уран 1% (64 млн. АҚШ доллар), алюмений 1% (50,9 млн. АҚШ доллар), жер асты сулары 1% (50,6 млн. АҚШ доллар), никель калбат бойынша 1% (4,5 млн. АҚШ доллар), пайдалы қазбалардың басқа түрлері бойынша 1% (61 млн. АҚШ доллар) құрайды.
Жер қойнауын пайдалануға жұмсалған мұнай инвестициялардың өңірлік бөліністегі ең көп үлесі Атырау, Маңғыстау, Ақтөбе, Қарағанды және Батыс Қазақстан облыстарында игерілді. Осы облыстарда ең көп көлемге негізінен шетелдік инвестициялар есебінен қол жеткізді. 2005 жылдың қаңтар-желтоқсанында 2004 жылдың тиісті кезеңмен салыстырғанда мұнайлы-шикізат кешеніне жұмсалған инстициялар көлемі Шымкент, Батыс Қазақстан облыстарынан басқа респуликаның барлық өңірлерінде өсті. 2005 жылы геологиялық барлау жұмыстарының жалпы шығындар қаржыландырудың барлық көздері есебінен 205 млрд. теңгені құрады. Олардың 78 пайызы шетелдік инвестициялар есебінен, 12 пайызы отандық инвестициялар есебінен, ал бір пайызы республикалық бюджет есебінен қаржыландырылды.
Нақты обьектілерде жұмыс істейтіндердің саны 204524 адамды, оның ішінде Қазақстандық мамандар 199821 адамды яғни 97,7% құрады. Қазақстандық мамандарды оқытуға кеткен шығындар 52,3 млн. АҚШ долларын, әлеуметтік салаға және жергілікті инфрақұрлымды дамытуға кеткен шығындар 138,6млн. АҚШ долларын құрады. Мемлекеттің бюджетіне түсетін жалпы соманың 79 пайызы мұнай саласының үлесіне тиесілі. Жалпы Қазақстан Республикасында жер қойнауын пайдалануға жұмсалған инвестицияның барлық көлемінің 80% шетелдік инвестициялар құрайды.
2-диаграмма Серіктес елдердің мұнай инвестициялық үрдістегі геогафиялық бағытталуы.
Жалпы, бүгінгі күн Қазақстанда мұнай инвестициялық игеру қандай күйде? Мұнай инвестициялық белсенділіктің төмендеу қарқыны қысқаруда. Республика бойынша 2001 жылдың қаңтар-маусымында негізгі қаржыдағы инвестиция көлемі 39 млрд. теңгені құрады және 2000 жылдың сәйкес мерзімімен салыстырғанда 5%-ке қысқарды. 2001 жылдың қаңтар-маусымындағы Қазақстан Республикасындағы негізгі мұнай қаржыдағы инвестициялық құрылымы мынадай түрде:
- мемлекеттік 23.5%
- жекелік 13.3%
- үлесті (шетел қатысуынсыз) 22.4%
- үлесті (шетел қатысуынмен) 33.3%
- шетелдік 7.5%
1993 – 1999 жылдары Қазақстан Республикасына Европаның тікелей инвестицияларының мұнай экономикасыгың негізгі қорлары бойынша келіп түсуі
(Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің деректері бойынша )
| 1993-1999 ж.ж | 1999ж. |
| Игерілген |
% |
Игерілгені |
% |
|
|
Барлығы |
7229,2 |
100 |
1799,3 |
100 |
|
Оның ішінде |
|
|
|
|
|
Мұнай-газ кешені |
3764,5 |
47,5 |
1529,5 |
84,7 |
|
Түсті металлургия |
1907,5 |
24,1 |
51,2 |
2,8 |
|
|
|
|
|
|
Қазақстан экспорты мен импортарындағы жекелеген елдердің үлес салмағы
|
|
Экспорт |
Импорт |
||||||||
|
|
1995 |
1996 |
1997 |
1998 |
1999 |
1995 |
1996 |
1997 |
1998 |
19999 |
|
Барлығы |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
|
Оның ішінде: |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Германия |
3,3 |
3,1 |
5,4 |
5,2 |
5,9 |
5,2 |
4,7 |
8,5 |
8,4 |
7,8 |
|
Италия |
2,7 |
3,3 |
5,5 |
9,1 |
7,5 |
0,8 |
1,0 |
2,0 |
2,1 |
2,9 |
|
Ресей Федерациясы |
45,1 |
42,0 |
35,2 |
29,6 |
19,8 |
49,9 |
54,8 |
45,8 |
39,4 |
36,7 |
|
Ұлыбритания |
2,1 |
3,9 |
8,4 |
8,9 |
3,4 |
2,2 |
1,8 |
,3, |
5,0 |
6,3 |
| Қытай |
5,7 |
7,8 |
6,8 |
7,0 |
8,5 |
0,9 |
1,1 |
1,2 |
2,2 |
0,8 |
|
Швейцария |
3,6 |
3,6 |
4,4 |
6,2 |
5,3 |
1,5 |
1,1 |
1,2 |
1,5 |
1,2 |
|
Өзбекстан |
2,9 |
3,4 |
2,3 |
2,2 |
1,2 |
7,1 |
2,1 |
1,5 |
2,2 |
2,4 |
| Украина |
2,3 |
3,6 |
4,7 |
4,8 |
2,1 |
2,3 |
2,2 |
2,2 |
2,1 |
1,6 |