Егде жас демографиясы туралы қазақша реферат
Социологияда карт тургындардын мэселесiмен онын арнайы саласы – геронтосоциология немесе элеуметтiк геронтология шугылданады. Осы багытта зерттеушiлер картаюдын демографиялык, элеуметтiк – экономикалык, саяси, дiни жэне баска да аспектiлерiне байланысты проблеммалардын тутас кешенiне назар аурадады.
XX гасыр ушiн демографиялык озгерiстер оте жогары болады: жуз жылдыктын басында 1 млрд. 630 млн. Адам турса, жузжылдыктын сонына карай бул сан 3,7 есеге остi, ягни бул 6 млрд. Болды деген соз.1600 – 1900 жылдар iшiнде халык саны 3 есеге остi, бiр гасырда ягни 1900 – 2000 жылда халык саны 4 есеге кобейдi. Осыган карап халык санынын осу жылдамдыгы оте догары екндiгiн косетедi.
XX гасырдын екiншi жартысныда да демографиялык процесс каркынды турде остi. Американ социологы Нейла Смелзеранын “социология ” кiтабында айткан зерттеу жумыстары бойынша, 2000 жылдан бастап 65 жастагы карт адамдардын саны букiл дуние жузiнде, онын iшiнде дамыган елдерде 6,3 % оседi. Егер Африкада жуз жыл iшiнде (1900 жылдан бастап ) омiршендiк тек 0,3 % — ды курайды, а Еуропада дамыган елдердегi сиякты омiршендiк 5,0 % — га жеттi.XX гасырда бул тенденция балалардын олiмiнiн томендеуiнен осе бастады, ойткенi адамдардын омiрi узак болады деп сендiрiлдi. Дамыган елдерде бала тууы жэне жастар санынын томендеуi демографияга эсер етедi.
Бiрiккен Улттар Уйымынын мэлiметтерi бойынша, 1950 жылы дуние жузiнде 214 миллион ана 65 жастан жогары адамдар болган, ал 2000 жылы 590 миллион болса, 2025 жылы — 1100 миллион адамга жетедi деп тужырымдайды. Осы кезде карт адамдардын саны 5 есеге оседi. Осыган байланысты “ картаю ” туралы барлык когам айта бастады.
Эр кезеннiн озiнiн жастык стуктурасы бар, онын курылуын когамнын барлык пiшiндерi озгертедi, ягни элеуметтiк институттар, онын iшiнде отбасы.
Жастык стуктуранын уш негiзгi турi бар. Бiрiншi ( онын iшiне туу корсеткiшi томен жэне олiм корсеткiшi орташа косеткiштен томен коптеген экономикасы дамыган елдер кiредi ) когамдагы халык санынын iшiнде балалар саны жогары, ал карт адамдар саны томен. Екiншi топта карт адамдар саны мен балалар саны бiрдей денгейде болатындыгы корсетiледi, ягни когамдагы халык санынын орташа денгейге осуi. Бул топка негiзiнен Солтустiк Еуропа халыктарын жаткызамыз. Ал ушiншiсiне келетiн болсак, оган Шыгыс Еуропаны, Батыс Американы, Жапонияны, Австралияны жаткызамыз. Мунда туу корсеткiшi жогары емес, олу корсеткiшi орташа жэне омiршендiк жогары денгейде корсетiледi.
Демогрофтардын айтуынша бiрiншi топ “ прогресивтi ” болып келедi, ойткенi онда халыктын санынын осу корсеткiшi жогары, екiнiшici — “стационарлы ”, онда халыктын осу денгейi тусiнiкciз турде болады. Ал ушiншiсi – “ регрессивтi ”болып табылады. Ол карт адамдардын санынын коптiгiмен ерекшеленедi.
Бiрiккен Улттар Уйымынын озiнiн халыктын демографиялык структурасынын багалау сызбасы бар. Мунда жас ерекшклiгiнiн жогары денгейi корсетiлген жэне карт адамдардын салмагы туралы айтылган. Халыктын 4 % жастар курайтын болса, 4 % — дан 7 % карт адамдар болып саналады. Осы мэлiметке карап халык барлык елдерде кэрi жэне оте кэрi болып табылады. Мысалы, Францияда 1870 жылдары халыктын 12 % 60 жастан аскан адамдар кураган, Швецияда осы денгей 1901 жылы болган едi, Улыбританияда – 1931 жылы. Ал осыдан кейiн алты жылдан сон осы катарга Германия да косылган болатын. Карт адамдардын саны Шыгыс Еуропа елдерiнде 15 % шамасында. Осы карттар туралы улкен мэселе Америка Курама Штаттары мен Жапониянын алдында тур. Ал Азия, Латын Америкасы жэне Африка елдерiнде туу корсеткiшiнiн жогарлыгынын аркасында карт адамдардын саны 5 – 6 % жогарламайды.
XX гасырда Америка Курама Штаттарында карт адамдардын саны халык санынын жалпы корсеткiшiнде уш есеге котерiлдi. 1900 жылы 65 жастан жогары адамдар саны 3,1 миллион немесе 4 % болды, гасырдын орта шенiнде – 8,1 % остi, ал абсолюттiк денгейде бул торт есе коп болды, ягни 12,2 миллион ана. 1980 жылы – 25 млн. ана немесе 11,3 % , гасырдын сонында карт американдыктар 13,1 % кураган, 2020 жылы 50 – 60 жылда туудын корсеткiшiнiн жогарлауына байланысты карт адамдардын саны 50 миллион болады, ягни ол 17, 3 %.
1989 жылгы санак бойынша, 18 миллион халык 1935 – 1939 жылгы адамдар, ал согыс жылдарындагы , ягни 1940 – 1944 жылгы адамдар саны 15 миллионга эзер – мэзер жеткен болатын. Ендi согыс жылдарынан кейiнгi 1950 – 1954 жылдагыларга келетiн болсак, олар 21 миллионды кураган едi. Ресейде 2001 жылы 60 – 64 жастагы карт адамдардын саны 9 миллион ана, ал олардан жастары тек ана бес миллионды курайды, ягни торт миллионга кем.
Омiршендiктiн осуi карт адамдар санынын осуiмен байланысты болып келедi. Бул жагдай демографиянын картаюына немесе демографиялык ана экеледi.
Демографиялык картаю — халык когамынын жагдайынын узак мерзiмдiк озгеруiнiн корытындысы болып табылатыны барлык шараларда аныкталы берiлген. Картаю екi жактан келедi: “ астына” балалардын санынын унемi кыскаруына байланысты жэне “устiнен” , ол карт адамдардын санынын осуiмен байланысты болып келедi, осы орайда олiмнiн азаюы байкалады. Жеке мэселе – ол жас структурасын озгертетiн миграция. Мунда коп жагдайда жастар кошiп, карт адамдар орнында калады. Корытындысында жастар кошiп барган жерлер “жасарады” да, карттар калган жерлер “картаяды”.
Жогарыда айтылгандай, омiр суру денгейi – демографиянын манызды стандарттарынын бiрi. Бугiнгi кунгi галымдар негiзiгi уш белгiнi айкындады: омiр сурудiн орташа узактылыгы, бiлiп алу жэне кiрiс. Тек осылардынн негiзiнде ана елдегi омiр суру сапасын талкылауга болады.
Жагдайы жаксы елдердiн тiзiмiне бугiнгi кунi Канада, Норвегия, Швеция, Жапония, Франция, Финляндия сиякты жэне тагы баска елдер кiредi. Сонгы 50 жылда ПРООН мэлiметтерi бойынша осы индустриясы дамыган елдердегi омiр суру узактылыгы остi.
Элеуметтiк кекпiлдiк беру бул – когам мушелерiнiн элеуметтiк – экономикалык жэне элеуметтiк — саяси кукыктарын жузеге асыруды камтамасыз ететiн материалдык жэне зандылык куралдар. Оркениеттi когам адамга жумыспен, бiлiм алуга кол жеткiзумен, медициналык кызмет корсетумен камтамасыз етiлуiне кепiлдiк беруге кабiлеттi.
Демогафиялык ресми статистика жэне сол сиякты казiргi замангы БАК – та келтiрiлген коптеген фактiлер куэ болып отыргандай экономикалык жагдайы жаксы барлык елдердiн тургындарынын курылымындагы карт адамдардын санынын осуi жалгасуда. Мысалы, туманды аймак Альбионнан мынадай демографиялык болжамдар тусуде: XXI гасырда агылшындар зейнеткерлiкке 80 жаста шыгатын болады, себебi бул елдегi орташа омiр узактылыгы 120 жаска улгаяды. Кiшкентай агылшындар мектепке 3 жастан бастап – ак баратын болды, ал 60 жаска жеткен сон кайтадан окиды, себебi гылыми – техникалык прогрестiн каркыны олардан кэсiбiн кемiнде уш ана ауыстыруы талап етiледi. Мiне, карт адамдарды материалдык кодау, аракатысы Батыс Еуропа елдерiнде бугiнгi кунi уштен бiрiн курайтын зейнеткерлердiн дэстурлi лайыклы омiр суру денгейiн камтамасыз ету мэселесi турган экономикалык дамыган елдерде казiргi жастары осындай проблемаларга тап болуда.
Социологияда карт тургындардын мэселесiмен онын арнайы саласы – геронтосоциология немесе элеуметтiк геронтология шугылданады. Осы багыттагы зерттеушiлер картаюдын демографиялык, элеуметтiК – экономикалык, саяси, дiни жэне баска да аспектiлерiне байланысты проблемалардын тутас кешенiне назар аударады.
Батыс социологтарынын карт жастагы адамдардын мiнез – кулкындагы элеуметтiк жэне психологиялык ерекшелiктердi ашатын турлi тужырымдамалар бар. “ А заттык теориясында ” ( Э.Каминг жэне У.Генри ) жеке адамды зейнеткерлiк жаска жетуiне байланысты жумыстан босатыдын екi жакты сипаты бар екендiгi атап корсетiледi : бiр жагынан бул жумыстан босату процесiнде когам, ал баска жагынан жеке адамнын озi катысады. Осы теориянын авторы кария адамдар озiнiн бурынгы элеуметтiк ролдерден босату процесiнде жаксы пiкiрмен карайды. “ онтайлы картаюдын белсендi теориясы ” деген атка ие болган баска тужырымдамада ( Хавигарст, Ньюгартен, Тобин жэне баскалары) керiсiнше карт адамдардын енбек ету эрекетiнiн токтауы салдарынан элеуметтiк озара катынастын нашарлауы олардын калауына карсы шыгады жэне оларды когамнан аластату фактiсiне туындайды.
Колданбалы геронтосоциология бiрiншi кезекте жеке адамдар омiрiнiн картаю циклiнiн ерекшелiктерiне, мысалы ана ролдерге бейiмделуi; мотивациянын озгеруiне, iшкi жэне сырткы ынталандыру; мудденiн ауысуына, осы жастагы омiрлiк максатка назар аударады. Осы багыттагы социологтарга когамнын жас курамы, онын енбек ресурстарын, тургындар табысынын курылымын когамнын геронтосоциологиялык проблемаларды шешуге арналган мумкiндiктерiн зерттеу бiршама кызыкты. Когам озiнiн карт тургындарына калай карайтынын бiле тура, ол туралы коп айтуга болады.
ЖОСПАР
Кіріспе
I тарау. Қарттар және олардың арасында кездесетін мәселелер
Қартаюдың түрлері және адам жасының бөлінуі
II тарау. Қарт адамдармен әлеуметтік жұмыс
Қарт адамдарға әлеуметтік көмек беру және қамсыздандыру
Әлеуметтік қызметкердің және мекемелердің қарттарға көрсететін әлеуметтік көмегі