Африканың тектоникасы туралы қазақша реферат
Тектоникалық жанданушылық пароксизмдерін біршама жай-батзакат кезеңдері ауыстырды, оиың барысында матсриктің шеттерікде теңіз трансгрсссиясы мен ойыстарда шөгінділер жинақталып тегістелуі және жүрді. Афрнка платформасындағы көтерілу мен тектоникалық жандану фазалары Жерорта теңіздік геосинкинальмен Евразияның басқа да бөліктеріндегі сондай фазалармен дәлмедәл келді.
Африканың барлық жерінде — Эфиопия, Мадагаскар, Тибести және басқа аудандарындағы кең-байтақ күмбез тәріздес дөндерді Солайі түскен жазықтардың бойымен базальттар төгілген неотектоникалық әрекеттін бастапкы фазасынан кейін, тектоникалық миоценнің екінші жартысында да орын алды. Платфор-маның тектоникалық жандануының осы фазасы Альпі белдеуіндегі басты тау жасалуының басталуына.Атлас жүйесі панда болып, платформаға қосылған кезіне сай келді. Осы фазаның кезінде Қызыл теңіз, Суэц және Аден шығанақтарының опырындылары, Эратрейдің және Шығыс Африканың батыс рифтік зонасы түзілген олармен катар вертикальдық амплитудасы 2 киломстрге жететінің арқасында көтерілген, қышқыл және -сілтілік лавалар төгілген орасаң зор вулкан
Ішкі ірі опыстардың суға толып, мұхит денгейінің төмендеуі өзен эрозиясының күшеюімен, өзендердің тереңдеуімен және ірі сарқырамалардың пайда болуымсн қос-қабат жүрді. Мейлінше куаң аудандарда көзге ерекше түсксн су молаюы Евразияиы мұз жамылғысы басқан кезеінің басталуымен тұстас болған климаттын жаппан ылғлдануымен байланысты еді. Африка тауларында калың мұздықтар белең алды, сонымсн бірғе кар шекарасы ша-мамен алғанда 3000 м биіктікте жатты. Мұнан әрі, антропогеннін бүкіл бірінші жартысы бойына дерлік Африкада біршама ылғалды және құрғақшылық кезендер мұздық және мұзаралық кезендердің ауысып отыруына сай алмасып отырды. Плейтоценнің аяғында мұхиттар деңгейінің жалпы көтерілуіне байланысты өзен сағаларын су басып, лагуланар мен эстуарийлер пайда болдьь Эваторлық аудандардың, климаттық жағдайлары айтарлықтай өзгерістерге ұшыраған жоқ.
Плойстоценде тектоиикалық және вулкандық жандану азайды. Тек Африка платформасының шығысында ғана олар күні бүгінге дейін кейбір вулкандардын атқылауы және жиі-жні жер сілкінуі түрінде сақтадып келеді. Мұз басудан кейінгі кездерде Африка территориясында қазіргі климаттық жағдайлар қалыптасты, оның үстіне материктің солтүстігі мен оңтүстігінде со-нын алдындағы кезеңмен салыстырған да климаты біршама кұрғақ.
Африканың фаунасы палеогеннен бастап өзіндік ерекшелігімен сипатталады. Оның құрамына Евразияда кайнозойдың бас кезінде-ақ құрып біткен арханкалық формалар да кіреді. Палебгеннің бірінші жартысында Африканың фаунасы приматтар отряды өкілдерімсн байи түсті, олардың ішінде олигоценде тар танаулылар айрықша ерекшеленді,бұлардан соң миоценде, материкте адам тәріздес маймылдар кеңінен тарады. Адам то-різдес маймылдардың онан әрі бірте-біртс дамуы адаммен бір тұқымдас биологиялық гоминетердің пайда болуына әкеп соқты. Адамның дамуының алғашқы сатысы болып табылатын гоминидтер Оңтүстік және Шығыс Афри-каның континенттік және вулканогендік құрылымдарында қеңінен тарағап. Көптеген зерттеушілердің пайымдауларына қарағанда, шамамен алғандағы сүйек қалдықтарының жас мөлшері 2—2,5 млн. жылдай болатын ежелгі адамның пайда болуы осы Шығыс Африкамен байланысты болса керек. Африканын баска аудандарындағы төрттік шөгінділерінде адамнын кейініректегі даму сатысындағы ата-абаларының калдықтары табылған. Осы фактілерге сүйене отырып, көптеген зерттеушілер Африканы адамның бастапқы отаны деп топшылайды.
Африканың даму ерекшеліктері оның жер беті құрылысының сипатты. ерекшеліктерін айқындады. Материктің көпшілік бөлігін Африка платформасы алып жатыр, оған перм-карбон және триастан бастап, неогенге, антропогенге дейінгі тегістелу беттері кең тараған жазық рельеф тән, олардың арасында оқшау шығып тұратын жақпарлы тау массивтері мен вулкаңдық таулар бар.
Платформаның Камерун-Қызыл теңіздің солтүстік шеті сызығынан оңтүстік-шығысқа қарай жатқан бөлігі, көтерілуі басым тенденцияны бастан өткерген және әсіресе шығыста, күшті тектоникалық жандануға ұшыраған. Синеклизалар оңтүстік субконтиненттің ішкі бөліктерін ғана алып жатыр, олардың білігі 20-меридианды бойлап өтеді. Конгоның ең солтүстігі және ірі экватор бойы казан шұңқыры оңтүстікте шағынырақ — Оковаиго және басқа казан шұңқырлармен алмасады. Шығыстағы және оңтүстіктегі ең үлкен дөңдерге Қызыл теңіз рифтімен қақ жарылған Нубия-Аравия калқаны, Мозамбик протерозой қатпарлық белдеуі және т. б. жатады.
Платформа солтүстігі мен оңтүстігінде қатпарлық аймақтармен белдеуленгсн. Оңтүстікте ол — палеозойлық Кап облысы, солтүстікте — Жсрорта теңіздік белдеудің бір бөлігі болып табылатын Атлас катпарлы аймағы.
Африка шегіндсті негізгі жазықтык-платформалық морфокукрылымдардың типтері мыналар:
археозой және протерозой фундаментіндегі тұғырлы жазықтар мен таулы үстірттер. Африканың солтүстігінде олардың биіктіктері әдетте 500 м аспайды және оқта-текте 1000 м жетеді. Жайдақ белесті кристалдық беттердің арасында бұзылуға бейім жыныстардан түзілген тау жұрнақтары мен бұйраттар көтеріліп тұрады. Рельефтің мұндай типі ежелгі синеклизаларды бөліп тұрған, шамалы жанданған масссивтерде тараған;
горизонталь немесе еңкіш және сатылы кабатты жазықтар мен кыраттар, олар ежелгі синеклизалардың (мысалы. Конго немесе Калахари синсклизалары) шеткері жағындағы шегінді жамылғы кең тараған аудандарда және мезозой мен кайнозондың бірінші жартысында шөккен материктің шеттеріне тән. Рельефтің мұндағвы типі фундаменттің жер асты дөңдерінде немесе ірі көтерілулер ала-бындағы ежелгі иіндерінде кездеседі. Қабатты жазықтар мен қыраттар эрозиялық тілімделуге ұшыраған жас және терең ежелгі әрі әр түрлі де болып келеді.
Беті неогеннің және атропогениің теніздік немесе контнненттік шөгінділерінен тұратын аккумуляциялық жазықтар. Олар ежелгі синеклпзалардың орталық бөлігін алып жатады немесе жас трансгрессняға ұшыраған материктің шетіне жайғасады.
Таулы рельеф Африка платформасының жанданған учаскелелеріне де, материктің солтүстік және оңтүстік аймақтарының жас қатпарлық учаскелеріне де тән.
Платформа шөгінде жарылулар мен вулканизммен қоса қабат жүрген мезокайнозойлық және неотектоннкалық көтерілулердің нәтижесінде пайда болған қайта жамарған эпиплатформалық таулар мен тау кыраттар етек алған. Олар негізінен Африканың шығыс шетіне оны кесіп өтетін рифтік зоналар бойына тәи. Бірақ таулы рельефтің жекелеген учаскелері тектоннкалық жандануға ұшыраған массивтермен (Ахаггар Тибести, Дракон таулары және басқалар) байланысты жазықтық-платформалық облыстардың арасында орналасқан.
Африка материгінде әр түрлі қазба байлықтары бар, олар негізінен платформа және платформа мен қатпарлы белдеулердің арасындағы шекаралық зоналармен банланысты.
Платформаның ежелгі ядросында, Шығыс және Оңтустік Африка алабында темір рудаларының, хромиттердің, алтынның және уранның ірі қорлары бар. Жоғарғы протерозой құрылымдары, әсіресе Шығыс Африкадағы Зайр Республикасы территориясында мыс, калайы, корғасын және басқа да түсті металдар кендері бар.
Әр түрлі аудандарда платформаның қатпарлы фундаментін көктей тесіп жатқан мезозой жасындағы кимберлиттік алмас қазба орындары түзілген. Әсіресе Оңтүстік және Шығыс Африканың алмастары кеңінен танымал. Сол тастағы интрузивтік гранит денелері шекараларында сирек кездесетін металл кендері қалыптасқан.
Ежелгі кристалдық жыныстардың үгілу процесінде және платформа жамылғысының қабаттарында пайда болған шөгінді текті пайдалы қазбалар да аз емес. Мұның алғашқысына Батыс және Шығыс Африканың бокситтерін жатқызуға болады; екіншісіне-— жуырда ғана барланған және өндіріле де бастаған Сахара плитасы алабындағы Алжир, Лнвня және Египет территориясындағы ірі мұнай кен орындары жатады.
Оңтустік Африкадағы каррудың лагуналык-континенттік формацисы қабаттарында тас көмірдің ірі қоры жатыр.
Атлас қатарлық облысының синклиальдық зоналарында мұнай мен фосфор кен орындары бар.
Матернктің негізгі бөлігі тропиктср арасында жатыр және бүкіл жылбойы күн жылуын көп мөлшерде қабылдап. әсіресе солтүстік, анағұрлым сом бөлігінде катты қызады. Бүкіл Африка (азғана қалысты есептемегенде) жылына 160 ккал см2 астам жылу алады, -ал солтүстік бөлігінде жиынтық радиация 200 ккал см2 асып түседі. Бұл жоғары температураның белең алуына жағдай жасайды және Африканы Жердін ең ыстық материгіне айналдыдырады.