Африканың ішкі сулары

Сарқырамалар — өзеннің жалғасы ретінде. Африканың ішкі сулары туралы қазақша реферат

Сарқырама дегеніміз-өзен салаларының көтеріңкі территоиялардан түсетін, өзіндік пішінге ие, өзеннің саласының бір бөлігі. Сарқырамалар көптеген жылдық су ағыныың салдарынан тау жыныстарының жұзылуынан пайда болады.

Сарқырамалардың жасалуына байланысты келесі ерешеліктерін айтуымзға болады:

1. Қатты тау жыныстарының күшті өзен ағысының салдарынан бұзылып, көтеріңкі территориядан сай территорияға өзен суының түсуінен пайда болған сарқырамалар. Бұл сарқырама түрлеріне Виктория, Черчилл, Сети-Кедас және т.б. жатқызуымызға болады.
2. Тауда пайда болатын сарқырамалар. Бұл сарқырамалардың біріншілерінен айырмашылығы тау сарқырымаларының су жылдамдығының күші тым күшті емес болуында. Таудан түскен су тау жыныстарының пішінін өзгертіп, өзіндік сарқырамаларды құрайды.

Жер бетіндегі ең биік сарқырама Оңтүстік Америка, Венесуэланың  оңтүстік бөлігіндегі Гвиан тау қыратында орналасқан. (Ориноко бассейніндегі, Карони өзенінің саласынан туындаған сарқырама). Сарқыраманы алғаш ретін ұшқыш Д. Анхель ашқан, сол  ұшқыштың атымен сарқырама Анхель деп аталды. Сарқыраманың бір ерешелігі сарқыраманың құйылатын жерінде кварцитті масси жиналған. Сарқыраманыңбиіктігі 1054 м, судың еркін түсетін бөлігінің биіктігі 979 м.

Сарқырамалар Жер платформаларының кездесуіне байланысты кездеседі. Бірақ Жер бетінде көтеріңкі террториялар көп болса да сарқырамалар көптеп таралмаған. Жер бетіндегі сарқырамалардың көптеп кездесетін территориялары:

1. Скандинавияның солтүстігі-бұл территориялардың көтеріңкі жазықтықтар бірден теңіз жағалауымен шекетесіп жатқандықтан, сарқырамалардың пайда болуына жақсы жағдайлар жасалынған;
2. Гвиан үстіртінде-бұл террторияның аты айтып тұрғандай осы жердің барлығы көтеріңкі аймақ үстірттермен қоршалып жатады, және тропикалық климаттық ылғалды, жауын-шашынды болуына себепті тропикалық ұсақ өзендер қалыптасады, ол өзендер кварцты шөгінді жыныстарды ысырып, Жер бетінің керемет сарқырамаларын қалыптастырады.
3. Йосемит жазығында-ерекше табиғи ландшафтқа ие бол жерде гранитті-вертикальді (километрге жуық) аймақтар көптеп кездеседі.

Ең көп су шығындайтын, ең ірі сарқырамаі Ниагара сарқырамасы. Бұл сарқырама Ниагара өзенінен бастау алған. Сарқырама ағысында әрбір секунд сайын орта есеппен 5900 куб метр су тасымалдайды.   

Кесте 1. Жер бетіндегі ең биік 20 сарқырама

Енді Африка құрылығының ішкі суларына тоқталайық. Құрлық  ішкі  суларының  жылдық  ағынының  мөлшері  (5400 км²)  бойынша  Еуразия  мен Оңтүстік  Америкадан  кейінгі  орында  тұр.   Өзен – көл  жүйесі  біркелкі таралмаған.  Өзендер   экватор  төңірегі  мен  құрлықтың  оңтүстік – шығыс  жағалауында  жиі.  Шөлді  аудандарда,  әсіресе,  Сахарада  климаттың  ертеде  ылғалды  болғанын  аңғартатын құрғақ  өзен  арналары  (вади)   көптеп  кездеседі.  Ірі  өзендері – Ніл (6671 км дүние  жүзінің  ең  ұзын  өзен),  Конго,  Замбези,  Нигер,  Оранж. Өзен  арналарында  шоңғалдар  мен  сарқырамалар  көп  кездеседі.  Замбези  өзеннің  бойында  атақты  Виктория  сарқырамасы  бар  (биіктігі 120 метр, ені  1800метр). Құрлықтағы  өзендердің гидроэнергеттік   мүмкіндігі  өте  жоғары. Құрлықтың  шөлді – шөлейтті  аудандарында  жер  асты суларының  мол  қоры  табылған.   Ірі  артезиан  алаптары   Сахара   мен  Калахари  жерінде  жатады.  Африкада  көлдер  негізінен  тектоникалық   жазықтарда  орналасқан.  Олардың  ірілері: Виктория,  Танганьика,  Ньяса,  Рудольф,  Чад. Материк  территориясында      Материк  территориясында  жер  беті  сулары  өте  ала – құла  таралған,  сонымен   қатар  ағын  сулардың   таралуы  да, режимі   де  материктің   кез  келген   бөлігіндегі  жауын – шашынның  мөлшері  мен режиміне   тығыз  байланысты   болады.   Африкада  су   жүйелерінің  қардан және  мұздан  қоректенуінің  ролі   тым   шамалы.  Өзендер  мен   көлдердің  қоректенуі  негізінен  жаңбыр  түріндегі   жауын – шашынның   үлесіне  тиеді.  Экватор  бойы  аудандарындағы   өзендердің  су  шығыны  жыл   бойына  біркелкі  болып  келеді,  минимумдары  анық    білінбейді,   бірақ  зениттік   жаңбырларға   байланысты   екі   максимумдық    кезеңі   болады.

Субэкваторлық   климат   облыстары  (Судан, Конго  қазан  шұңқырының   оңтүстік   бөлігі)  ағынның  анық   көрінетін   жазығы  максимумымен  және  соған   сәйкес  өзеннің   су  шығынының  көбеюімен  сипатталады. Материктің  солтүстік – батыс  және  оңтүстік – батыс  шет  аймақтарының  өзендерінің  әрбір  жарты  шардың  қысқы  циклондық   жаңбырларына  байланысты  анық   байқалатын  қысқы  максимумы   болады.

Су  шығынының  жаздық  және  қыстық  максимум   облыстарының  арасында   жалпы  тұрақты  ағыннан  мақрұм   ұланғайыр  территориялар  жатады. Бұл – солтүстік   жарты  шардағы  Сахара  мен  оңтүстік  жарты  шардағы  Калахаридің  едәуір  бөлігі,  бұлардың  шын  мәнінде  арна   ағыстары   жоқ: оларды  оқта – текте  кездейсоқ    жауған   жаңбыр  суымен  толатын  құрғақ   су  арналары  кесіп  өтеді.

Африканың   қазіргі  қуаңшылық  облыстарына    құғақ   арналардың   қалыптасқан  жүйелерінің   болуы  тән,  мезгіл – мезгіл  ғана  суға  толатын  құрғақ  ойыстардың   көптігі  оның   алабында  бұдан   ылғалдырақ  климаттық   жағдайлардың  болғандығын  көрсетеді.  Соңғы  плювиальды  кезең  Орталық   Азия  мен  Аравия  түбегіндегі  сияқты,  солтүстік  жарты   шардың   жоғары  ендіктеріндегі  соңғы  мұз басу дәуіріне  сай   келген.    Африканың  барлық   барынша  маңызды  өзендері  Африка  платформасының   шеткі   бөліктерінде  жуырдағы   көтерілулердің  нәтижесінде  пайда болған  тау  жоталарымен  және   тау  үстірттері  мен  мұхиттардан   бөлініп  тұрған  зор қазан   шұңқырларды  суландырады. Бұл  көтерілулерден  көптеген  өзен  аңғарларында эрозия  әрекеті   жанданады  және  ірі   шоңғалдар  мен  сарқырамалар  пайда   болады,  олар кеме   қатынасын  қиындатады  және  Африка  өзендерінің  транспорттық    маңызын  қатты  төмендетеді.

Жылдық  ағынның  жалпы  көлемі жөнінен (5400 км²) Африка  Евразия  мен  Оңтүстік  Америкадан  кейін  үшінші  орын  алады,  ал  қабатының  қалыңдығы    (180 мм)  жөнінен  Австралия  мен  Антарктидадан  басқа  барлық  материктерден  кейін  тұрады.

Африка  материгінің  басты суайрығы   оның   ең  көтеріңкі  солтүстік   шетімен  өтеді,  сондықтан  жер беті  суларының  1/3 – нен  астамы  Атлант  мұхитына,  тек  1/6  ғана  Үнді  мұхитына,  одан  да  азы  Жерорта  теңізіне  ағып   шығады.  Африка  жері  бетінің  1/3 жуығының  (шамамен 9 млн. км²)  мұхитқа  ағыны  болмайды,  тек ішкі  бассейндеге  жатады   немесе  беткі  ағыны  мүлде  болмайды.

Материк  территориясында  жер  беті  сулары  өте  ала – құла  таралған,  сонымен   қатар  ағын  сулардың   таралуы  да, режимі   де  материктің   кез  келген   бөлігіндегі  жауын – шашынның  мөлшері  мен режиміне   тығыз  байланысты болады. Африкада су жүйелерінің  қардан және  мұздан  қоректенуінің  ролі   тым   шамалы.  Өзендер  мен   көлдердің  қоректенуі  негізінен  жаңбыр  түріндегі   жауын – шашынның   үлесіне  тиеді.  Экватор  бойы  аудандарындағы   өзендердің  су  шығыны  жыл   бойына  біркелкі  болып келеді, минимумдары анық  білінбейді,   бірақ  зениттік   жаңбырларға   байланысты   екі   максимумдық    кезеңі   болады.

Субэкваторлық   климат   облыстары  (Судан, Конго  қазан  шұңқырының   оңтүстік   бөлігі)  ағынның  анық   көрінетін   жазығы  максимумымен  және  соған   сәйкес  өзеннің   су  шығынының  көбеюімен  сипатталады. Материктің  солтүстік – батыс  және  оңтүстік – батыс  шет  аймақтарының  өзендерінің  рбір  жарты  шардың  қысқы  циклондық   жаңбырларына  байланысты  анық   байқалатын  қысқы  максимумы   болады.

Су  шығынының  жаздық  және  қыстық  максимум  облыстарының  арасында   жалпы  тұрақты  ағыннан  мақрұм   ұланғайыр  территориялар  жатады. Бұл – солтүстік   жарты  шардағы  Сахара  мен  оңтүстік  жарты  шардағы  Калахаридің  едәуір  бөлігі,  бұлардың  шын  мәнінде  арна   ағыстары   жоқ: оларды  оқта – текте  кездейсоқ    жауған   жаңбыр  суымен  толатын  құрғақ   су  арналары  кесіп  өтеді.

Африканың   қазіргі  қуаңшылық  облыстарына    құғақ   арналардың   қалыптасқан  жүйелерінің   болуы  тән,  мезгіл – мезгіл  ғана  суға  толатын  құрғақ  ойыстардың   көптігі  оның   алабында  бұдан   ылғалдырақ  климаттық   жағдайлардың  болғандығын  көрсетеді.  Соңғы  плювиальды  кезең  Орталық Азия мен Аравия түбегіндегі сияқты, солтүстік жарты  шардың жоғары ендіктеріндегі соңғы мұз басу дәуіріне  сай   келген.    Африканң  барлық   барынша  маңызды  өзендері  Африка  платформасының   шеткі   бөліктерінде  жуырдағы   көтерілулердің  нәтижесінде  пайда болған  тау  жоталарымен  және   тау  үстірттері  мен  мұхиттардан   бөлініп  тұрған  зор қазан   шұңқырларды  суландырады. Бұл  көтерілулерден  көптеген  өзен  аңғарларында эрозия  әрекеті жанданады және ірі шоңғалдар мен сарқырамалар  пайда   болады,  олар кеме   қатынасын  қиындатады  және  Африка  өзендерінің  транспорттық  маңызын  қатты  төмендетеді.

Африканың көлдік қазан  шұңқырларының  едәуір  бөлігі   тектоникалық   процестерден  пайда  болған.

Африка  материгінің  басты суайрығы   оның   ең  көтеріңкі  солтүстік   шетімен  өтеді,  сондықтан  жер беті  суларының  1/3 – нен  астамы  Атлант  мұхитына,  тек  1/6  ғана  Үнді  мұхитына,  одан  да  азы  Жерорта  теңізіне  ағып   шығады.  Африка  жері  бетінің  1/3 жуығының  (шамамен 9 млн. км²)  мұхитқа  ағыны  болмайды,  тек ішкі  бассейндеге  жатады   немесе  беткі  ағыны  мүлде  болмайды.

Материк  территориясында  жер  беті  сулары  өте  ала – құла  таралған,  сонымен   қатар  ағын  сулардың   таралуы  да, режимі   де  материктің   кез  келген   бөлігіндегі  жауын – шашынның  мөлшері  мен режиміне   тығыз  байланысты   болады.

Африкада  су   жүйелерінің  қардан және  мұздан  қоректенуінің  ролі   тым шамалы.  Өзендер  мен   көлдердің  қоректенуі  негізінен  жаңбыр  түріндегі жауын–шашынның үлесіне  тиеді.  Экватор  бойы  аудандарындағы   өзендердің су  шығыны жыл   бойына  біркелкі  болып  келеді,  минимумдары  анық    білінбейді,   бірақ  зениттік   жаңбырларға   байланысты   екі   максимумдық    кезеңі   болады.

Субэкваторлық   климат   облыстары  (Судан, Конго  қазан  шұңқырының   оңтүстік   бөлігі)  ағынның  анық   көрінетін   жазығы  максимумымен  және  соған сәйкес  өзеннің   су  шығынының  көбеюімен  сипатталады. Материктің  солтүстік – батыс  және  оңтүстік – батыс  шет  аймақтарының  өзендерінің  әрбір  жарты  шардың  қысқы  циклондық   жаңбырларына  байланысты  анық   байқалатын  қысқы  максимумы   болады.

Су  шығынының  жаздық  және  қыстық  максимум   облыстарының  арасында   жалпы  тұрақты  ағыннан  мақрұм   ұланғайыр  территориялар  жатады. Бұл – солтүстік   жарты  шардағы  Сахара  мен  оңтүстік  жарты  шардағы  Калахаридің  едәуір  бөлігі,  бұлардың  шын  мәнінде  арна   ағыстары   жоқ: ларды  оқта – текте  кездейсоқ    жауған   жаңбыр  суымен  толатын  құрғақ   су  арналары  кесіп  өтеді.

Африканың   қазіргі  қуаңшылық  облыстарына    құғақ   арналардың   қалыптасқан  жүйелерінің   болуы  тән,  мезгіл – мезгіл  ғана  суға  толатын  құрғақ  ойыстардың   көптігі  оның   алабында  бұдан   ылғалдырақ  климаттық   жағдайлардың  болғандығын  көрсетеді.  Соңғы  плювиальды  кезең  Орталық   Азия  мен  Аравия  түбегіндегі  сияқты,  солтүстік  жарты   шардың   жоғары  ендіктеріндегі  соңғы  мұз басу дәуіріне  сай   келген.    Африканң  барлық   барынша  маңызды  өзендері  Африка  платформасының   шеткі   бөліктерінде  жуырдағы   көтерілулердің  нәтижесінде  пайда болған  тау  жоталарымен  және   тау  үстірттері  мен  мұхиттардан   бөлініп  тұрған  зор қазан   шұңқырларды  суландырады. Бұл  көтерілулерден  көптеген  өзен  аңғарларында эрозия  әрекеті   жанданады  және  ірі   шоңғалдар  мен  сарқырамалар  пайда   болады, олар кеме   қатынасын  қиындатады  және  Африка  өзендерінің  транспорттық    маңызын  қатты  төмендетеді.

Африканың  ішкі  суларының  алабтар   бойынша  бөлінуі.  Африканың  негізгі  өзендер   әр  жаққа  тарамдалып, өзендер  алабтары  әр  мұхитқа  немесе  әр  көлге барып  құяды.  Мысалы:  Үнді  мұхиты  және  Атлант   мұхиты.  Африканың   өзендерінің  бірі  ішкі  теңіздерден  бастау  алып  сыртқы  суға  апарып  құяды.  Мысалы:  Ніл  өзені  Виктория  көлінен  ағып  шығып  Кьога  көліне  құяды. Кьога  көлінің  төменгі  жағында  Виктория – Ніл  ағысының  бағытын  өзгертіп,  батысқа  қарай  бұрылады да,  Мобуту  Сесе – Секо  көліне  құяды.бұл  жерлерде  өзеннің жағасы  тасты  блып  келеді,  ал  көлдің  жанынан  зор  сарқырама  Мерчисон  құлап  жатады.  Африкада  ірі  өзендер  көп. Өзен   торы  материк  территориясында  әркелкі  бөлінген.  Бұл  жер бердері  мен  климат  жағдайларына байланысты.  Жер бетінің құрылысына, яғни  оның  шығы бөлігінің  көтеріңкі  болуына  байланысты   өзендердің  көпшілігі  Атлант  мұхитына  құяды.  Материк  бетінің   шамамен  1/3 бөлігінде  мұхитқа  құятын  су  ағыны  жоқ,  сондықтан   бұл  бөлік  ішкі  ағын  территориясына  жатады. Африканың   өзендері  шоңғалды  болып  келеді.  Сондықтан  тіпті  ең  ірі  өзендердің  бүкіл  ұзына  бойында  кемелер  жүзе  алмайды.  Оларда  су  энергиясының  орасан  зор   қоры  бар.  Материктің   ең   жиі  өзен   торы  экваторлық   және  субэкваторлық   торлық климаттық   белдеулерде  орналасқан  шөлдерде   өзендер  өте аз.