Қазақстанда бұрынғы Кеңес Одағы кезінде негізгі ұлт – қазақтардан басқа 120 ұлт өкілдері мекендесе, тәуелсіз ел атанған он жыл аралығында да біздің республикамызда дәл осы мөлшердегі ұлт өкілдері тұрып келеді. Мұның өзі қазақ халқы мен өзге ұлт өкілдері арасындағы көптеген жылдар бойы берік қалыптасқан ұлтаралық татулық пен өзара түсіністікті, жарастық пен келісімді айшықтайды.
Осы ретте ұлтаралық достық пен татулықты, халықтардың өзара түсіністігі мен келісімін одан әрі нығайтып, алдағы күндерде де елімізді мекендеген ұлттарды топтастыра, жарастыра беру Қазақстан Республикасының басты стратегиялық мақсаттарының бірі болып табылады. Мемлекеттегі ауызбірлік, тұрақтылық пен туысқандық қарым-қатынас осы сындарлы саясат нәтижесі екендігін аз ұлт өкілдері мысалында нақты көз жеткізуге болады.
Ұлттың құрамы жағынан өзге елдерге ұқсамайтын Қазақстанда әлемдегі 136 ұлт пен ұлыстың өкілдері қазақтармен бірге тұрып, қоян-қолтық, емін-еркін, тату-тәтті өмір сүруде. Республикада бұған дейінгі аз ұлт өкілдерінің тілі мен мәдениетін, салт-дәстүрін дамытуға байланысты атқарылған көптеген игі істерді жоққа шығаруға болмайды. Еліміздің мектептерінде республика тәуелсіз мемлекет атанғанға дейін де сабақ қазақ, орыс тілдерімен бірге ұйғыр, өзбек, тәжік, неміс, корей тілдерінде өткізіліп келеді. Қазақстанда бұрын кеңестік кезде қалай болды, қазір де сол қалпында күнделікті мерзімді басылымдар мен кітаптар алты тілде шығарылып келеді. Мәселен, қазақ, орыс тілдерінен басқа ұйғыр, неміс, корей және украин тілдерінде республикалық, мемлекетаралық газеттер шығып тұрады. Мұның сыртында елімізде қазақ театрларымен бірге орыс, ұйғыр, неміс, корей театрлары да қалыпты жұмыс істеп келеді. Осы ретте бір миллионға жуық қазақ мекендейтін көршілес Ресейде ұлттық театр туралы сөз қозғамай-ақ, қазақ тілінде мектеп, аудандық деңгейдегі газет ашуға жағдай жасалмай отырмағандығын айтып өткен жоқ. Ал, бізде жоғарыда атап өткеніміздей, қазақтардан кейін сан жағынан көп орыс пен немісті айтпағанның өзінде жүздеген мың ұйғыр, корейлердің ұлттық драма театрлары бар екендігін мақтан етуге болады.
Бұл еліміздегі аз ұлт өкілдері жөніндегі сындарлы ұлт саясатының жемісі, республикадағы әрбір ұлт пен ұлысқа құрметпен қараудың нақты белгісі. Халықтарды топтастырып, табыстырған да тағдыр ортақтығы, мақсат пен мүдденің, тілек пен ізгі ниеттің ортақтығы. Сондықтан ешкім де оларды ұлтқа бөліп, түсін түстеп жатқан жоқ. Бүгінде олардың бір ананың баласындай ынтымағы мен бірлігі, достығы мен туысқандығы құрыштай берік.
Еліміздің өз алдына дербес мемлекет болған соңғы он жыл аралығында аз ұлт өкілдері проблемалары әркез күн тәртібінен түспей, өз шешімін тауып келеді. 1991 жылдары республикада ұлтаралық қатынастарды зерттеу жөнінде арнайы орталық құрылып, сол кездегі халық депутаттарының облыстық атқару комитеттерінде осындай бөлімдер ашылды, ұлттық мәдени орталықтар құрылды. Осы игі істің заңды жалғасы ретінде немістер жиі қоныстанған Ақмола облысында сол жылдары ТМД шеңберіндегі және қазақстандық неміс әдебиеті күндерін өткізу дәстүрге айналды, 1991-1994 жылдары Жамбыл облысында дүнген, грек, Семей облысында татар, Көкшетау облысында поляк, Талдықорған облыстарында корей, ұйғыр, неміс, түрік ұлттарының мәдени апталықтары өткізілді.
Республикамыздағы аз ұлт өкілдері елбасы мен үкімет басшылығының ұлтаралық қатынастарды жетілдіру, ішінара кезігіп қалатын қақтығыстардың алдын алу мақсатындағы сан қырлы бағыттағы қызметін қызу мақұлдайды. Оның жарқын мысалдары еліміздің Конституциясы мен «Қазақстан Республикасындағы тіл туралы» Заңда жарқын көрініс тапқан. Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамызда қабылданған жаңа Конституциясының 7-бабында «Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады» деп орыс тіліне мемлекеттік тіл деңгейінде мәртебе берілсе осы баптың 2-тармағында: «Мемлекет Қазақстан халқының тілдерін үйрену мен дамыту үшін жағдай туғызуға қамқорлық жасайды» деп нақты атап көрсетілген. Сол сияқты 1997 жылы 2 шілдеде қабылданған «Қазақстан Республикасындағы тіл туралы» Қазақстан Республикасының Заңында орыс тіліне еліміз Конституциясында жазылғандай мәртебе беріліп, «Мемлекеттің тіл жөніндегі қамқорлығы» деген 6-бап пен «Тілдердің қолданылуына кедергі келтіруге жол бермеу» деген 7-бап республиканы мекендейтін аз ұлт өкілдері тілдеріне арналған. Осы Тіл туралы Заңның 6-бабында: «Қазақстан Республикасының азаматының ана тілін қолдануына, қарым-қатынас, тәрбие, оқу және шығармашылық тілін еркін таңдауына құқығы бар» деп аз ұлт өкілдері тілдерінің дамуына заңды түрде көңіл бөлінсе, одан әрі еліміз Конституциясында атап көрсетілгендей бұл тілдерге қамқорлық жасалатындығы айтылады да: «Ұлттық топтар жинақы тұратын жерлерде іс-шаралар өткізілген кезде олардың тілдері пайдаланылуы мүмкін» деген жолдар тіл мүмкіндіктеріне үлкен жол ашылғандығын аңғартады. Сонымен бірге 7-бапта: «Қазақстан Республикасында тілдік белгісі бойынша азаматтардың құқықтарын кемсітуге жол берілмейді» деп нақты жазу арқылы тілдер құқығын мемлкеттік деңгейде қорғау қамтамасыз етілген.
Бұл келтірілген мысалдардың барлығы елімізде қазақ, орыс тілдерімен бірге аз ұлт өкілдері тілдерінің қолданылуының құқықтық негіздері жасалып, мемлекеттің оларды оқып-үйрену және дамыту үшін барынша жағдай жасалып отырғандығын айқын айғақтайды.
Қазақстандағы аз ұлт өкілдері мәселелері елбасы мен үкімет басшыларының мемлекетаралық қарым-қатынастар мен келіссөздерінде үнемі назарда ұсталынып, оң шешімін тауып келеді. Оған мысал да аз емес. Мәселен, Қазақстан мен Ресей, Қазақстан мен Орта Азия, Қазақстан мен Корея және Кавказ республикалары арасындағы жоғары деңгейде өткен келіссөздерде мемлекеттердің саяси, экономикалық егемендігі, аумақтық тұтастығы мәселелерімен қатар осы республикалар аттарын иемденген орыс, өзбек, түркмен, тәжік, әзірбайжан, армян халықтарының біздің елде тұратын өкілдерінің мәселелері, оларға тарихи отан тарапынан көрсетілген рухани, материалдық көмек және т.б. көкейкесті мәселелер әркез назардан тыс қалған жоқ. Республикамызды мекендейтін поляк, украин, белорус халықтары өкілдерінің жай-күйі, болашақ дамуы тікелей Польша, Украина, Белоруссия Республикаларының басшыларымен болған келіссөздерде жан-жақты сөз болып, көптеген игі шаралар жүзеге асты.
Қазақстан Республикасы мен Корей Республикасы арасындағы мемлекетаралық екі жақты кнліссөздері барысында екі ел арасындағы экономикалық тұрғыдағы игі шаралармен бірге Қазақстандағы аз ұлт өкілдері болып табылатын корейлерді рухани тұрғыдан дамыту мәселелері де арнайы әңгіме болды. Бұл келіссөздер оң нәтижелерін беріп келеді. Қазіргі Алматы облысына қарасты корейлер жиірек қоныстанған Қаратал ауданында Корей Республикасының Қазақстандағы елшілігі мен Қазақстан корейлері ассоциациясының тікелей атсалысуымен корей мәдениетінің күндері мен апталықтары өткізілді. 2000 жылдың қаңтар айында Корей Республикасының біздің Республикамыздағы елшісі Че Сынг Хо, корей компаниясының қаржы директоры Ким Хан Ка, Қазақстан корейлері ассоциациясының президенті Юрий Цхай және т.б. іскер адамдар бар делегация осы ауданның орталығы – Үштөбе қаласында болып, №51 мектеп-гимназияға салтанатты жағдайда компьютер класын тарту етті. Ескелді кентіндегі мектепте корей тілінің сабағына қатысып, осындағы корей балаларының бірінші сыныптан бастап өздерінің ана тілін жергілікті және шетелдік оқушылар жасаған арнайы бағдарлама бойынша оқуларына жағдай жасалғандығына көз жеткізді. Оның үстіне бұл мектепте Кореядан арнайы шақырылған мұғалімдер сабақ береді екен. Осы сапар барысында Қаратал ауданының экономикалық және әлеуметтік дамыту салаларындағы ынтымақтастық туралы аудан мен Қазақстан корейлері ассоциациясы, «Каспий Банкі», «Достар» корпорациясы және т.б. бірқатар ірі коммерциялық құрылымдар арасында келісімге қол қойылды. Бұл келісім қорытындылары бойынша ауданның ауыл шаруашылығы, өнеркәсібі, денсаулық сақтау, білім және мәдениет, сауда, тұрғын үй құрылысы, көлік және автомобиль жолдарын жөндеу салаларында нақты шаралар белгіленді. Мұның өзі осы ауданда тұратын корейлердің жұмыс, тұрмыс жағдайларын жақсартып, рухани мәдениетін көтеруге ықпал ететіні сөзсіз жайт.
Еліміз егемендік алған уақыттан бері ТМД және алыс шет елдер республикаларының елшіліктерімен қатар Ресей құрамындағы Татарстан, Дағыстан, Ингушетия Республикаларының Қазақстандағы өкілдіктері ашылып, республикалар арасындағы саяси, экономикалық және мәдени өзара тиімді қарым-қатынастардың кеңейе түсуіне әсер етті. Бұл жағдайдың өзі Қазақстанда тұратын аталған республикалардағы халықтардың өкілдері – татарлардың, дағыстандықтар мен ингуштардың тарихи атамекендерімен тығыз байланыс орнатуына үлкен мүмкіндік жасады.
Қазақстан тәуелсіз мемлекет атанған тұстан бастап, яғни тоқсаныншы жылдардың бас кезінде елімізде тұратын аз санды ұлттарға көзқарас мүлдем жақсарып, осы ретте олардың талап-тілектерін, мүдделерін орындап қорғайтын Қазақстан халықтарының ассамблеясы құрылды. Бұл беделді қоғамдық ұйымның сан-салалы қызметі арқасында республикамызды мекендейтін көптеген аз ұлт өкілдері өздерінің тілін, дінін, салт-дәстүрін, мәдениетін сақтап дамытуға мүмкіндік алды. Еліміздегі аз ұлт өкілдерінің ұлттық-мәдени орталықтары ашылып, қазір олар қоғамдағы реформаларды жүзеге асырып дамытуда өздерінің ықпал-әсерлерін тигізіп келеді. Мәселен, Алматыдағы ұлттық-мәдени орталықтар шағын және орта бизнеске қолдау көрсетуге мұрындық болып, шет мемлекеттерден инвестиция тартуға көмек көрсетіп келеді.
Сонымен бірге ұлттық-мәдени орталықтар сан қилы шаруашылық есептегі құрылымдардың құрылтайшылары ретінде кіріске енгізілген табыстарды өз мүдде-мақсаттарына бағыттауда. Мәселен, Алматыдағы неміс ұлттық-мәдени орталығы «Беми» атты ғылыми-техникалық өндірістік бірлестік пен банк, ал корей ұлттық-мәдени орталығы жиырмаға жуық шағын кәсіпорын мен дүкен ашса, татар-башқұр, чешен-ингуш ұлттық-мәдени орталықтары шаруашылық есептегі ғылыми-өндірістік бөлімшелер құрды, түркмен ұлттық-мәдени орталығы бос тұрған бұрынғы «Экран» кинотеатрын иеліктеріне алып, ұлттық салт-дәстүрлерін жаңғырту шараларын жүзеге асыруда. Сол сияқты ұлттық-мәдени орталықтар тарихи атамекендеріндегі отандас кәсіпкерлермен іскерлік байланыстар орнату арқылы игілікті іскерлік байланыстар орнату арқылы игілікті істер тындыруда. Бұл ретте неміс ұлттық-мәдени орталығы Германияның Еңбек министрлігімен іскерлік байланыстар жөнінде келісім-шарт жасаса, еврей ұлттық-мәдени орталығының Израиль білім орындарымен арадағы келісімі бойынша иврит тілін оқытатын мұғалімдер тартылды.
Ұлттық-мәдени орталықтар республикада өткізіліп жүрген барлық мәдени шараларға белсене қатысып келеді. Олардың арасында елімізге кеңінен танымал өнер ұжымдары да баршылық. Мәселен, ұлттық-мәдени орталықтардың республикалық өнер фестивалінде корей диаспорасы өкілдері байқауының жүлдегері, «Бидульги» би ансамблі, татардың «Сариан», орыстың «Зори Семиречья» ән ансамбльдері жеңімпаз атанды. Алматыдағы «Ильдаш» татар гуманитарлық даму орталығы жанынан құрылған «Ақ маржан» атты балалар ансамблі біздің елімізде ғана емес, Түркияда, Үндістан мен Италияда және басқа да шет мемлекеттерде өнер көрсетіп, таланттарымен танылды. «Минги-Тау» Қарашай-балқар ұлттық мәдени орталығы жанынан құрылған «Минги-Тау» балалар би ансамблі Алматыда өткен І-мәдениет және өнер фестивалінің, республикалық «Айналайын» байқауының лауреаты. Қазақстан халықтары Ассамблеясы Көкшетау қаласы жанынан «Оқжетпес» атты балалар лагерін ашты. Бұл «Қазақстандық Артекте» 1999 жылы жазда елуден аса ұлттың үш жүзден астам баласы дем алып қайтты. Осы жылы Алматыдағы бұрынғы Достық үйі Қазақстан халықтары Ассамблеясы қарамағына берілді. Ал осы жылдың соңында өткізілген Парламент пен жергілікті мәслихаттар сайлауы аз ұлт өкілдері үшін жемісті болды. Елбасының жарлығымен Белорусь ұлттық-мәдени орталығының төрағасы, Қазақстан халықтары Ассамблеясының төрағасының бірінші орынбасары П.А.Атрушкевич сенат депутаты болып сайланса, украин, татар, армян, корей, өзбек және т.б. аз ұлттар өкілдері облыстық, қалалық, аудандық мәслихаттардың депутаттары болып сайланды.
Мұның бәрі, сайып келгенде, еліміздегі аз ұлт өкілдерінің Қазақстандағы көп ұлтты қоғамның толық құқылы бөлігі болып табылатындығын айқындайды. Олар республика атын иемденген байырғы халық – қазақтармен бірге жаңа ХХІ ғасырға үлкен үмітпен еніп отыр.
ӘДЕБИЕТТЕР
- Қазақстан Республикасы Конституциясының түсіндірме сөздігі. Алматы: Жеті жарғы, 1996. – 282 б.
- Қазақстан Республикасының Заңы. Қазақстан Республикасындағы тіл туралы // Қазақ әдебиеті. 22 шілде 1997 ж.
- Бизнес ауылға бет бұрды // Егемен Қазақстан. 22қаңтар 2000 ж.
- Хочиева Л. Біз – туысқан халықпыз // Алматы ақшамы. 8 желтоқсан 1999 ж.