Туризм құрамында қамтылған қызмет көрсетулерге, оларды беру жеріне, қызмет көрсетілген халқына байланысты ішкі және халықаралық деп бөлінеді.
Ішкі туризм — туризмнің берілген мемлекеттің территориясында сол елдің тұрғындарымен (ішкі туристер) іске асырылуымен байланысты қызмет.
Халықаралық туризм — туризмді бір елдің халықының басқа елдің территориясында іске асырумен байланысты қызмет. Мұндай туристер шетел туристері категориясына жатады. Басқа мемлекет территориясында туристерге туристік қызмет көрсетулерді ұсынку мен қызмет – көшпелі туризм деп аталады да, шетел туристеріне мемлекеттің территориямһсында көрсетілген туристік қызмет кірме туризм деп аталады.
Айта кететін жағдай, неғұрлым жалпы категорияларға «туристерді жіберу» мен «туристерді қабылдау» ұғымдары жатады. Олар бірдей деңгейде ішкі және халықаралық туризмге қатысты болып келеді. соынмен қатар туризм статистикасында туристік келу деген ұғым орын алған. Сол себептен туристік келулерге қарай туристік ағымдар бағаланады. Туристің ішкі табиғатынан келесі түсінік туындайды: турист келгендіктен, ол қайтадан кетуі тиіс.
Сонымен қатар туризмнің статистикасын бір ел территориясынан екінші ел территориясына жылжитын транзиттік туристер шиеленістіре түседі. Мемлекет территорисында транзитпен жүру үшін арнайы транзиттік виза болуы тиіс. транзитік туристердің елде болу транзитінің мерзімі шектеулі болып келеді. бұл Санкт-Петербургтен Швецияға барған ресей туристерінің мысалында анық көрінеді. Мұндай саяхат үшін ең тиімді жол болып Туркаға автобуспен, ары қарай Викинг Лайн компаниясының теңіз паромымен Стокгольмге бару табылады. Жол жөнекей Финляндия территориясын кесе отырып, туристер төрт сағатқа «Серена» аквапаркіне кіруге Хелсинкиде тоқталады. Финляндия үшін бұл туристер транзиттік болып саналады.
Туристерді қабылдау атаулы аймаққа немесе туристік орталыққа келіп жатқан туристерге қызмет көрсету бойынша қызметті сипаттайды. Туризмді ұйымдастыру бойынша атаулы қызметтен тасымалдаушыларды, қонақ үйлерді, мейрамханаларды (туризмнің барлық инфрақұрылымын) іске қосу, ақша массасының келуі, ал шетелдік туризм жағдайында шетел валютасыынң келуі шығады. Туристерді қабылдау туристік аймақта немесе орталықта жұмыс орындарының пайда болуын қамтамасыз етеді, аймақ экономикасыынң дамуына септігін тигізеді. Соынмен қатар ішкі және шетел туристерін қабылдау арасындағы баланс ұғымы қалыптасқан.
Формальды белгі бойынша барлығы да саяси-экономикалық факторларға байланысты болып келеді. СССР-да идеалогиялық және экономикалық ойлар бойынша шетел туристерін қабылдау маңызды болған, бұл өз кезегінде шетел туристеріне қызмет көрсету бойынша жеке саланың құрылуын қамтамасыз етті. Сонымен қатар туризм шетел валютасының келіп түсуінің маңызды көі болып табылған. Соынмен бірге белгілі шетелдік туристер катеогриясына уһтуристік ықмзет көрсетулер тегін көрсетілген. кеңес азаматтары мен шетел азаматарына туристік қызмет көрсетуде айырмашылық байқалып отырды. Рубль ковертациясын енгізгеннен кейін және қызмет көрсетулердің құндары теңестірілгеннен кейін өзгерістер пайда болды. Бірқатар астаналық фирмалар мен туристік оралықтар үшін Тюменнен келген ауқатты туристі қабылдау (салыстырмалы түрде) ауқаты төмен сараңдау неміс туристін қабылдағанға қарағанда тиімдірек саналған.
Туристерді жіберу де маңызды категория болып саналады. Мұндай қызмет ақша массасының басқа аймақтарға, ал шетел туризмі кещінде басқа мемлекеттерге, тартылуымен сипатталады. Жұмыс орындары туризмді ұйымдастыру кезінде (тасымалдау) ғана болмақ. сол себептен, жергілікті аймақ билік басшылары үшін туристерді жіберу ешуақытта да алғы сала болып табылмайды. Туризм валютаның сыртқа кетуін қамтамасыз еткендіктен мемлекеттер ішкі туризмді дамытуға белсенді күш жұмсауда. Бірақ та көшпелі туризмнің барлық түрлері жергілікті қазынаға айтарлықтай көлемді салық түсіруде.
Сонымен қатар ішкі және сыртқы туризм саласындағы қызмет жиынтығын қамтитын ұлттық туризм деген ұғым бар. Ол мемлекеттің өз тұрғындарына қызмет көрсетуді қамтиды.
Туризм үйлесімді дамып жатқан дамыған мемлекеттерде көшпелі және кірме туризмнің балансы сақталған. Ішкі туризм ұлттық туристік қорларды игеру мен іске асыруға, өнеркәсіптің дамуына, туризмнің инфрақұрылымының дамуына септігін тигізеді.
Алайда іс жүзінде барлық мемлекеттер (мемлекет экономикасы толығымен туризмге бағытталған жағдайда) мұндайды қамтамасыз ете алмайды. Мысалы, 50 мың жергілікті андоррлықтар жыл сайын 12 млн шетел туристерін қабылдайды. Кейбір мемлекеттер ішкі құрылымдық себептерге байланысты азаматардың шетеле шығуын шектейді немесе туристік қызметтің мемлекеттік реттелуіне қатысты шаралар қолданады.
Туризм мен туристік өнім адамзат өмірінің көп саласының бір турі мен күрделі әлеуметтік үрдістер болып табылады. Туристік қызметті тұтыну өнімін (туристік өнім) қалыптастыру бойынша туризмді ұйымдастырушылардың (туроператорлар, туристік агенттер, басқа да қатысушылар) қызметі деп және атаулы өнімді тұтынушылрадың (туристердің) қызметі деп тануға болады. Туристік өнім туристік ұсыныс пен турдың негізі болып табылады.
Туристік өнімнің негізгі көзі болып дестинацияның туристік қорлары танылады.
Туристік қорлар – бұл туристердің қажеттіліктерін қанағаттандыра алатын, күш-қуатын қалпына келтіре алатын туристік көрсетілім нысаналарын қамтушы тарихи, әлеуметтік-мәдени және табиғи-климаттық нысаналар.
Мұндай анқтама кезінде бірқатар мәселелер туындайды.
1. Бұл ретте экскурсанттардың жағдайы қалай болмақ? Заңға сүйенсек, экскурсант үшін туристік өнім жоққа шығатын ұғым. Мысалы, Санкт-Петербургке турист ретінде келген тұлға атаулы денистанцияға қатысты міндетті ретте турист болып саналады, бірақ та Новгород қаласына күндізгі саяхатын жасаған кезде, ол келу денистанциясына қатысты өзінің туристік қасиетін жоғалтады да, экскурсантқа айналады. Осыған орай оның келуі туристік статистикада тіркелмейді. Мұндай жағдайдағы бір экономикалық категориядан екінші экономикалық категорияға алмасулар жиі орын алып отыратын құбылыстар.
2. Туристік қорладың функционалдық қызметі туристің рухани қажетіліктерін қанағаттандыру мен ның күш-қуаиын қалпына келтіруден тұрады делік. Сонда тек турист қана емес, барлық жеке тұлғаларға қатысты материалдық қажеттіліктермен не істемекшіміз?
3. Ал егер де туристік денистанцияға жатпайтын туристер категориясымен тұтынылып жатқан жағдайда туристік қорлар өздерінің туристік қасиеттерін жоғалтып алмайды ма?
4. Атаулы қорларға денистанциялардың жергілікті тұрғынардың қатынасын қалайша анықтауға болады? Олар халықаралық нормаларға сәйкес туристік қорларға тең құқылы қолжетерлікті иеленген.
Соңғыға қарап келесі қорытындыға келуге болады: туристік қорлар туристерге байланысты емес, сол себептен олар туристік категорияларға жатпайтын басқа да салаларды өздерінің туристік қасиеттерін жоғалтпай қызмет атқара алады.
Сонымен қатар келесіні де мойындауға жөн: табиғи, климаттық, тарихи, әлеуметтік-мәдени және басқа да қорлар туристедің бар немесе жоқтығына қарамай өмір сүріп келеді. Біздің пайымдауымызша, туризм -150 жыл бұрын пайда болған формация немесе құбылыс. Алайда бұл жағдайда 3000 жылдан асқан Хеопс пирамидасын қайда жібермекпіз? Сол ұзақ уақыт бойы, соңғы 150 жылды алмағанда, ол туристік қор ретінде саналмаған, дегенмен де өзінің рухани және материалдық қасиеттерін әлі күнге дейін жоғалтпай, сол күйі сақтап келеді. күн, ауа теңіз әдемі жерлер мен басқа да нысаналар тұтынушыға қатысты абсолюттық болып келеді. Күн жергілікті тұрғыдан да, келген туристі де басқа да адамды бірдей жылытады.
Осыған орай қорлардың тәуелділігі мен туристер категориясы туралы көзқарастарды жүйеге келтіру үшін бірқатар шектеулерді енгізуді жөн көрдік. Кез келген түрдегі қорлар қажетті және жеткілікті қасиеттерді иеленіп, әлеуметтік және экономикалық факторлар күшінің негізінде туризм мақсатында қолданылып, индвидумдермен (туристер немесе экскурсанттар) тұтынылған жағдайда ғана туристік өнім құрайды. Сонымен қатар, кез келген қор құраушы бірлік туристік ретінде басқалармен жиынтық құраған кезде ғана саналады. Демек, қорлар туристік қасиеттерін тікелей немесе жанама туристік қызметтермен кешен құрған кезде ғана иелене алады. Туристік қорлар туристік өнім көздері қызметтерін атқарады. Ресурстық негіз туристік өнім ретінде келесі ретте беріледі:
— туристік қорлар
— материалдық және матеиалдық емес нысаналар;
— туристік өнімді тұтынуға бағытталған туристік қызмет көрсетулер.
Қолдағы бар қорлар туризм мақсатында пайдаланылуы үшін қорларды туристік өнім ретінде беретін технологиялар мен білім жиынтығының жүйесі қажет.
Туристік қызмет көрсетудің дәстүрлері, салттары, әдістері мен тәсілдері көне замандардан келе жатыр. Туризмнің негізін құраушы дәстүрлер мен салттар мыңжылдықтар бойы қалыптасып келе жатыр.
Сонымен қатар тек қана білім мен біліктілік жеткілікті емес. Туристік индустрия мен көршілес салаларды құру үшін ұйымдастырушылық және құқықтық орта мен жақсы дайындығы бар қызметкерлер тобы қажет. Олардың дайындалуы, қайта оқытылуы, мамандандырылуы да біраз шығындар мен уақытты қажет етеді. Маманды кәсіби дайындау 2 ден 5 жылға дейін уақыт алады, ал кәсіби дағды иеленуші үшін тағы біраз жылдар қажет. Сонымен, туристік өнім үш көзін иеленген.
- табиғи ресурстар;
- туристік қызмет көрсету мен туризмнің технологиялары мен білімінің тәртіпке келтірілген жүйесі;
- кәсіпорынның ұйымдастырушылық-құқықтық құрылымы мен дайындалған мамандар тобы.
Өзінің құрылымы бойынша туристік өнім бірнеше деңгейлерді иеленген:
- қызмет көрсету, жұмыс немесе тауарлардың бір ғана өндірушісінің өнімі – тұтыну өнімі;
- өнімді өндірушілердің біртекті немес әртекті топтары;
- туристік сала өнімі;
- дестинация өнімі (бірнеше салалар мен қор көздерінің жиынтық өнімі)
- жоғарыға ұқсас мемлекет немесе аймақ өнімі.
Туристік өнім – бұл заңдыға қаранда, экономикалық категорияға жақын келетін категория. Кез келген туристік өнім заттық бағытталған құрамдас бөлшекке ие болып келеді. соынмен қатар, априор туристік өнімі барлық тұтынушылар үшін жалпылыққа ие қор элементеріне негізделеді. Құрамдас бөліктер табиғи сипатта болуы мүмкін және де өндіруші мне тұтынушыға мүлдем тәуелді болмауы мүмкін. Мысалы, туристік қызығушылық тудыратын табиғи құбылыс: солтүстік нұр шашу, табиғи ландшафт, теңіз, тау және т.б. атаулы категорияларға тарихи-мәдени нысаналар мен кешендер, сәулетік және тарихи нысаналар, мұражай, ғибадатханалар жатады.
Туристік өнімге қатысты әр жеке құрамдас бөлік жиынтық құрамында қызмет етеді. Мысалы, дамыған инфрақұрылымның (байланыс, жолдар, коммуналды және тұрмыстық қызмет көрсетулер жүйесі, сауда) бар болуы міндетті шарт болып табылады. Табиғи қор туристік өнімнің әлеуетті құрамдас бөлігі болып табылғанымен, басқа элементтермен тіркесіп барып тұтынылуда іске асырылады. Егер де қолжетерлік пен басқа да қосымша жағдайлар қарастырылмаса, онда қор туристік өнімнің әлеуетті құрамдас бөлігі деп саналмайды.
Туристік өнім оны құраушы үш бөліктен тұрады:
- Туристік қызмет көрсетулер (яғни туризмді ұйымдастырушылардың қызметттері: туроператорлар, туристік агенттер, қонақжайлылық жүйесінің қызметі, тасымалдау қызметі, қоғамдық тамақтану және туристік категориясына жататын басқа да қызмет көрсетулер);
- Туристік қызметті тұтынумен қатар жүретін жұмыстар;
- Турда тұтынылатын тауарлар мен турдан тыс тұтынылатын тауарлар.
Атаулы құрамдас бөліктердің өзара байланысы мен олардың туристік өнімдегі пайыздық арақатынасы туризм мақсаты мен ұйымдастырушылардың дайындығы мен ауқаттылығына байланысты. Соынмен қатар туристердің белгілі өнімді тұтынуға деген уәжі мен дайындығының да рөлі баршылық.
Туристік өнім турдың негізін құрайды да, оның жеке элементтері тур бағдарламасына еніп, ваучерге жазылуы м.үмкін.
Сонымен, қарапайым өнім бір ғана қызмет көрсетуден, қызмет көрсетудің бір кешенінен немесе бір топ шаралардан тұруы мүмкін. Бұл типтік немес жеке тури құраушы күрделі қызмет көрсету кешеніне негізделген жиынтық өнім болуы мүмкін. Соынмен қатар, жоғары деңгейде ірі тур операторларына ұсынылатын бірнеше турлардан тұратын туристік өнім да бар. Ең жоғарыда туристік орталықтың, аймақтың туристік жиынтық өнімі тұрады. Қор құраушылардың басым бөлігі тур құнына енгізілмейді, дегенмен де олар қалғандарымен тікелей байланыста болып, өнім құнына ықпал етеді.
Туристік өнімнің тұтынушысы ретінде туристер, экскурсанттар және туристік орталықтың басқа да қатысушылары танылуы мүмкін.
Тур – орналастыру, тасымалдау, туристерді тамақтандыру бойынша қызмет кешенін құрайды. Бұл ереже ұйымдастырылған туризмге қатысты болып келеді. Сонымен қатар тур — тек бір ғана қызмет көрсетулер кешені емес, ол бір бірімен тығыз өзара байланысқан қызмет көрсетулер кешендерінің жиынтығын құрайды. Сонымен турды келісім-шарт нысанасы деп таниды.
Турды іске асырумен немесе сатумен турагент пен туроператор айналысады. Олрадың екеуі де туристік өнеркәсіп кәсінорындары мен туристер арасындағы делдалдық қызмет атқарады.
Сонымен қатар, кез келген туристің өзіндік құқықтары болады. Турға қатысты құқықтарын иеленген турист келесілерге құқықты:
— турға бару немесе бармау, яғни одан бас тарту;
— оны толығымен немесе бөлшектеп пайдалану;
— турды құқықтың басқа субъектісіне беру;
— турды басқа субъектіге сату,
— турды өзінің шешімі бойынша біреуге сыйға тарту;
турды ауыстыруға, кепілдікке беруге және т.б