Тауарлық – материалдық қорларды басқарудың негіздері, есептеу әдістемелері, олардың ерекшеліктері

Қорлармен басқару саясаты оның қозғалысымен тиімді бақылаудың қамтамасыз етулері және олардың қызмет көрсетуі бойынша шығындарды минимизацияда, тауарлы-материалдық қорлардың құрылымының және жалпы көлемінің оптимизацияда жасалатын кәсіпорынның айналым активтермен басқарудың жалпы саясаттың бөлігін өзімен ұсынады.

Қорлармен басқару саясатын әзірлеу негізгілері келесілер болып табылатын ізбасарлы орындалған жұмыстардың қатарын қосады:

—         қорларды қалыптастырудың мақсаттарын анықтау;

—          ағымды активтердің негізгі топтардың мөлшерінің оптимизациясы;

—          келе жатқан кезеніңдегі тауарлы-материалдық қорларын талдау;

—          айналым активтердің құрамына қосатын тауарлы-материалдық қорлардың жалпы соманың оптимизациясы;

—          кәсіпорында қорлардың қозғалуынан бақылаудың тиімді жүйелерді құру;

—          инфляция шарттарында тауарлы-материалдық қорлар құндылығының қаржылық есебінде көрсетілуі;

Жоғары менеджменттің көзқарасынан, қорлармен басқару – бұл екі мақсаттары арасындағы тепе – теңдігі: қорлардың бағытталған жиынтық шығындардың қысқартылуы және өндірістік процестің максималды үміттіліктің қамтамасыз етілуі. Берілген бекіту қорлармен басқарудың  жақсы дәрежесін атап көрсетуге рұқсат етеді: ұсынылған экономикасы қорлардың жоғарылау айналым құралдардың айналдыруы және қосымша қорлардың мазмұны бойынша шығындардан жоғары болған сайын мақсатқа сәйкес тұрақсыз экономикада бастапқы келісім шарттарының орындалмауы немесе қажетті материалдардың жоқтығымен байланысты шығындарға түзетуге қажет болады [2, 95б.].

Кележатқан кезенде тауарлық-материалдық қорларды талдаудың негізгі міндеті сәйкес қорлармен өндірістің қамтамаз ету деңгейінің айқындауы және олардың пайдалану тиімділігінің бағалауы болып табылады.

Талдаудың бірінші кезеніңде тауарлық-материалдық қорларының, оның динамиканың қарқыны, айналым активтердің көлемінде жеке салмағы жалпы соманың көрсеткіштері қарастырылады.

Талдаудың екінші кезеңінде негізгі топтардың және олардың түрлерінің кесіндіде қорлардың құрылымы зерттеледі, олардың мөлшерлердің маусымдық ауытқуы айқындалады.

Талдаудың үшінші кезеңінде қорлардың және жалпы олардың көлемі топтарының және әр түрлі түрлердің тиімді пайдалануы зерттеледі.

Талдаудың төртінші кезеңінде осы шығындардың жеке түрлерінің кесіндіде қорлардың қызмет көрсетуі бойынша ағымды шығындардың құрылымы және көлемі зерттеледі [17, 68б.].

Тауарлық-материалдық қорлар кәсіпорында әр түрлі мақсаттарымен құрылу мүмкін:

—                      ағымды өндірістік қызметін қамтамасыз ету (шикізаттың және материалдардың ағымды қорлары);

—                      ағымды өткізу қызметін қамтамасыз ету (дайын өнімнің ағымды қорлары);

—                     болашақ кезеңінде шаруашылық қызметін қамтамасыз ететін маусымдық қорлардың жинақтауы (шикізаттың, материалдардың және дайын өнімнің маусымдық қорлары) және т.б.

Ағымды қорлардың негізгі топтар мөлшерінің оптимизациясы екі негізгі түрлеріне — өндірістік қорлар және дайын өнімнің қорлары тауарлы-материалдық қорларының барлық жиынтықтың алдымен бөлінуімен байланысты. Осы түрлердің әрбір кесіндіде ағымды сақтауының – (қорлардың үздіксіз жаңартылған бөлігі) қорлары атап көрсетіледі [16, 108б.].

Тауарлық-материалдық қорлардың ағымды қорлары көлемінің оптимизациясы үшін үлгілердің қатары пайдаланылады. Олардың арасында «Тапсырыстың экономикалық мөлшерінің үлгісі» ең тартуын алды. Ол өндірістік қорлардың және дайын өнімнің қорлар көлемінің оптимизациясы үшін пайдалануы мүмкін.

Тауарлық–материалдық қорлармен басқару жүйесінің негізгі екі моделі бар – тіркелген көлемі бар модель және тіркелген кезеңі бар модель.

Тіркелген кезеңмен қорлармен басқару жүйесінде қор уақыттың тек анықталған жағдайларға есептеледі. Қор өсімінің есептеуі және мерзімдік негізінде тапсырыстардың орналастыруы сатып алушылар көліктік шығындардың экономиясы үшін тапсырыстарды қиыстыруға мәжбүрлеген кезде немесе белгілі кезеңдігімен жабдықтар өз тұтынушыларды қаратады және өз өнімнің толық номенклатурасына оларда тапсырыстарды қабылданған кездегі жағдайларда қажет. Көптеген фирмалар уақыттың тіркелген кезеңмен қорларды басқару үлгісін таңдайды, өйткені қорлардың есебін және жоспарлауының міндетін жеңілдетеді.

Уақыттың тіркелген кезеңмен үлгілері түрлі циклдар үшін әр түрлі тапсырыстардың көлемін көрсетеді. Бұл тапсырыстың тіркелген көлемімен жүйесіне қарағанда резервтік қордың аса жоғары деңгейін талаптанады. Тапсырыстың тіркелген көлемімен жүйесі қолма-қол тапсырыстың үзіліссіз есептеуін ұсынады. Осындай жүйелерден айырмашылығында тіркелген кезеңмен жүйесінде қор уақыттың тек бақылау жағдайларда есептеледі. Осымен жоғары тұтынуы тапсырыс орындалғаннан кейін барлық қорды нөлге әкеледі және бұл жағдай келесі бақылау жағдайының келуіне дейін көрінбей қалуы мүмкін. Осындай жағдайда тапсырылған бұйымдардың келесі партияның келуіне дейін бұйымдардың қорсыз қалуы мүмкін. Сонымен қатар резервтік қор тек бақылау кезеңінде ғана емес, бірақ тапсырысты орындау уақыт аралығында да бұйымдардың дефицитінен сақтау қажет.

Қарастырылған тапсырыстың тіркелген көлемімен және уақыттың тіркелген кезеңмен үлгілері екі жалпы мінездемесіне ие – бұйымдардың құны тапсырыстың түрлі көлемінде үзіліссіз қалады.

Олардың арасындағы негізгі айырмашылығы мынада болып табылады. Тіркелген көлемі бар модель материал қоры белгілі деңгейге дейін төмендегенде әкелу үшін келесі тапсырыс жасалады. Бұл жағдай материалды тұтыну жылдамдығына байланысты кенеттен пайда болуы мүмкін. Ал тіркелген кезеңі бар модельге келетін болсақ, онда алдын ала анықталған уақыт кезеңі арқылы кезекті тапсырысты орнату жүзеге асырылады.

Тіркелген көлемі бар модельді қолдану қордың қалдағына тұрақты түрде бақылау жүргізуді ұсынады. Сонымен, тіркелген көлемі бар модель үздіксіз жұмысістейтін жүйесі болып табылады, ол қордан материалдарды әр алған сайын немесе оларды қорға салған сайын сәйкесінше жазулар мен кезекті тапсырыс орны жеткізілгендігін тексеру өткізуді талап етеді. Тіркелген кезеңі бар модельде қордың қалдығын анықтау уақыттың бақылау кезеңінің бітуі бойынша ғана өткізіледі.

Қандай да жүйені таңдауға негізінен әсер ететін кейбір қосымша айырмашылықтар көрсетілген:

  • Тіркелген кезеңі бар модель үлкен қорға ие болады, өйткені материалдар қоры әкелудің тіркелген интервалы  арқылы кезекті әкелудің кезеңіне дейін жетуге керек болатын. Тіркелген көлемі бар модельде әкелудің ешқандай да тіркелген интервалы қарастырылмайды, яғни кезекті әкелулер қажеттілік бойынша жүзеге асырылады және қосымша қорды белгілі бір уақытқа құру керек емес болады.
  • Тіркелген көлемі бар модель қымбат тұратын материалдар қорларын басқару үшін қолданылады, өйткені ол қордың ең кіші орташа мөлшерін қамтамасыз етеді.
  • Тіркелген көлемі бар модель критикалық деп аталатын жауапты (маңызды) материалдар үшін келеді, өйткені онда қорларға ең қатаң бақылау жүргізу қарастырылады, сондықтан да қордың аяқталу қауіпіне жылдамырақ реакция болады.

Қарастырылған тапсырыстың тіркелген көлемімен және уақыттың тіркелген кезеңмен үлгілері екі жалпы мінездемесіне ие – бұйымдардың құны тапсырыстың түрлі көлемінде үзіліссіз қалады [18, 73б.].

Қорлармен басқаруға тек бір кезеңнің аралығында қажеттіліктерді жабу үшін тапсырыстардың орналастыруымен байланысты жағдайлар қалыптасады. Осындай міндеттер, әдетте бір кезеңнің міндеттерімен аталатын немесе «газеттерді далалық тасушының міндеттері» шекті көрсеткіштерін талдау – классикалық экономикалық жақындауы негізінде шешуі мүмкін. Шекті көрсеткіштердің талдауымен сәйкес қордың оптимальды өсімі кезекті бұйымның қоймасына жабдықтаудан алынатын пайдалары осы бұйымның жоқтығынан мүмкін шығындардан жоғары болған нүктесіне сәйкес. Әрине нақты пайдалардың және шығындардың жиынтығы нақты міндетінен тәуелді.

Сақталған бұйымдар оптимальды шешуімен сатқан кезде, егер шекті көрсеткіштердің талдауымен қолданылғанда осы қорды сақтау шешімі болады. Шығындар сомасына жойылған құнын немесе сатылмаған өнімнен алынған басқа да пайдаларын қосуға болады [15, 112б.].

Кәсіпорынның қаржылық бақылаудың құрамды бөлігі болып табылатын осындай бақылайтын жүйелердің негізгі міндетімен қорлардың толықтыруына тапсырыстардың орналастыруы және артық қалыптасқан олардың түрлерінің шаруашылық айналымына тартуы болып табылады.

Нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттерде қорлардың қозғалысы мен бақылауының жүйелері арасында «АВС жүйесі» ең кең қолдануын алды.

АВС талдауы ең маңызды жағдайларға – жалпы рентабельділік, икемді бағаларға және жабдықтаулардың дефицитіне немесе артықшылықтарына негізгі көңіл аударады. АВС тәсілі тауарлық-материалдық қорлармен бақылау деңгейімен байланысты потенциалды пайдалануына сәйкес А, В, С  топтарынан біріне тауарлық-материалдық қорлардың класификацияланып талаптанады.

АВС тауарлық-материалдық қорлармен басқару әдісі —   қордағы қымбат элементтермен басқаруға арзандарға қарағанда көбірек көңіл бөлінеді. Сонда бірінші орынға өндірісте аз орын алатын моральды ескіру мерзімі аз болатын қымбаттырақ матриалдар шығарылады.

Бұл ереже Парето қағидасының негізіне жатады.  АВС-талдау рационализацияның бір түрі болып табылады, ол өнеркәсіп іскерлігінің барлық фунционалды қолданыла алады. АВС-талдау мүмкіндік береді:

—                іскерліктің ең маңызды бағыттарын көрсету;

—  іскерлік белсенділікті жоғарлатылған экономикалық маңыздылық сферасына бағыттау және бір мезгілде артық жұмыс түрлері мен функцияларын жою саланын басқа сфераларында шығындарды төмендету;

—                     ұйымдастыру және басқару шешімдерінің нәтижелігін жоғарлату;

АВС-әдісіне сәйкес шикізат пен материал қоры олардың меншікті бағасына байланысты бөлек түрлердің маңыздылық дәрежесі бойынша үш категорияға бөлінеді.

А классының материалдары – бұлар көп санды емес, бірақ өте маңызды матриалдар, оларға қорға салынған ақшалай қаражаттың көп бөлігі (шамамен 75%) келеді. Бұл ресурстар үшін тапсырыстың тиімді шамасын есептеу міндетті болады.

В классының матриалдары екінші дәрежеге жатады және А классының матриалдарына қарағанда аз назарды қажет етеді. В классты материалдарды сатып алуға шамамен 20% ақша қаражаты жұмсалады.

С классының материалдары қолданылатын материалдар номеклатурасында үлкен орынды алады, бірақ олар қымбат емес, оларға қорға салынған ақшалай қаражаттың 5% келеді. С категориясына көп мөлшерде сатып алынатын тауарлық-материалдық қорлардың қымбат емес түрлерінің кең асортименті енеді.

АВС-талдауын  өткізу үшін керек:

1) әр материал аталуының бағасы анықтау (сатып алынатын матриалдар үшін жеткізуші бағасы қабылданады);

2) артықшылық төменду шамасы бойынша матриалдарды орналастыру;

3) саны мен артықшылығы бойынша мәліметтерді қосу жән оларды сызбаға салу;

4) жалпы артықшылықта материалдардың меншікті салмағына байланысты оларды топқа бөлу.

Тауарлық-материалдық қорлардың керек-жарағылары туралы маркировкамен сәйкес жазба қажеттілігінде ресімделеді.

Бақылаудың оны немесе басқа категорияның номенклатуралық позицияны қорымен иемденуіне әсерін тигізу мүмкін негізгі факторлардың арасында келесілерді көрсетеді:

—                      құндылық көрсетуінде номенклатуралық позицияны пайдаланудың жылдық көлемі;

—                     номенклатурлық позиция бірлігінің бағасы;

—                     номенклатуралық позицияның дефициті;

—                     номенклатуралық позицияның өндірісі үшін ресурстардың өткізуі;

—                     номенклатуралық позиция үшін циклдың ұзақтығы;

Номенклатуралық позицияның сақталу талаптары:

—                     ұрлықтың тәуекелділігі;

—                     сақтау мерзімі;

—                      уақыттың қажет жағдайында қоймада номенклатуралық позицияның жоқтығы әсерінен шығыстары;

—                     басқалары.

Әрбір сыныптарынан белгілі сыныптың әрбір номенклатуралық позицияның дәрежеге беруден кейін қорлардың бақылауының өз дәрежелері қолданылады.

А сыныптың номенклатуралық позициясы үшін келесі дәрежелер ұсынылады:

—                     болжамның және болжамдау тәсілінің сирек бағасы. Әрбір құрылған болжам кейбір қатеге апарады. Номенклатуралық позициясы дефициті және қымбатты болса, онда осы қателер қымбатты болады. Берілген дәреже номенклатуралық позицияларда қажеттілік болжамдардың құру тәсілдеріне дұрыс қатынасын білдіреді;

—                     қатты жіберулермен қорлардың сирек, циклдық есептеуі. Жүргізілген есептің мәліметтерінен ақпаратттық жүйеде белгіленген қорлар туралы мәліметтердің мәнді өзгеруі мүмкін емес. Белгіленген қатты жіберуін жоғарылайтын әрбір өзгеруі оның себептерін анықтау затына табу мүмкін. Осымен жылына бір рет немесе жарты жылына бір рет дәстүрлі толық инвентаризацияны өткізуге ойына ие белгілеу қажет;

—                     мәліметтер базасында мәліметтердің күн сайын жаңартуы. Яғни осындай номенклатуралық позициялар үшін қорлар туралы мәліметтердің үзіліссіз жаңартуымен жүйенің пайдалануы қажет;

—                     әдетте тапсырыстардың қатысты үлкен емес мөлшерінің нәтижелеріне ие сақтандыру қорлардың, партия мөлшерлерінің, сұраныстың қарастыруы. Номенклатуралық позицияларда реалды қажеттіліктердің айқындауы жоспарлаудың барлық параметрлердің тернуі қажет. Партияның үлкен емес көлемдеріне ұмтылуы қорларда бұйымдардың сақтауымен байланысты тікелей және жабылған шығыстардың төмендеу мүмкіндігімен оқуы мүмкін;

—                     цикл ұзақтығының жақсы қысқартуы және тергеуі. Циклдың ұзақтығы қысқа болса, онда айналым құралдар да қажеттілігі төмен болады. Қажеттіліктің негізгі үлесін А сыныптың (аяқталмаған өндірістің, дайын өнімнің, шикізаттың қорларында айналым құралдардың бөлігінде) номенклатуралық позицияның қорлары қалыптасады;

В сыныптың номенклатуралық позициялары үшін А сыныптың номенклатуралық позициясы үшін де өлшемдері қолданылады.

С сыныптың номенклатуралық позициясы үшін келесі дәрежелері келтірілген:

—                     негізгі дәреже: бұйымдар қатысуында болуы мүмкін. Айналым құралдарда қажеттіліктердің және сақталу шығыстардың мәнді өсуін өзімен тартылмайды, кәсіпорынның қарапайым қажеттіліктердің көлемін жоғарылататын қорлардың сақталуы, арзан номенклатуралық позицияның кемшілігінен өндіріс жоспарының немесе өткізу жоспарының орындау жоюын алуға қиын болады;

—                     үлкен сақтандыру қоры және партияның үлкен мөлшері. Үлкен партиялар өзімен С сыныптың номенклатуралық позиция қорлардың сақталуымен байланысты мәнді шығындарын тартады;

—                     өндірістік процесінде осы номенклатуралық позицияны пайдаланылатын персонал үшін енілген территорияларда сақталуы. Бұл өндіріске қорлардың жіберу процедурасын қарапайымдандырады және өзімен белгілі шығындарды тартылатын артық бюрократиялық қағаздың жұмысын жояды.

—                     Үлкен жіберулермен қорлардың сирек есептеуі

Инфляцияның  экономика жағдайларда тауарлы-материалдық қорларға бағалардың номиналды деңгейінің өзгеруімен байланысты осы активтердің өткізілуі немесе өндірістік тұтыну жағдайына сәйкес түзетулерді талаптанады. Егер осындай бағалардың түзетуі өткізілмесе, осы активтер қорларының реалды құны төмендейді, ал капиталдың оларға инвестицияланған реалды көлемі де төмендетеді. Бұл қаржылық менеджмент процесінде активтердің осы түрінің қозғалысын және жағдайын бағаның объективтілігін бұзады [19, 85б.].

Сатулар, өндіріске қорлардың өткізуі барысында «Қорлар» 7 бухгалтерлік есептің стандартына сәйкес олардың бағасы осындай тәсілдердін бірі бойынша жүзеге асырылады:

—                     Қорлардың сәйкес бірлігінің идентифицирленген өзіндік құны;

—                     Орташа салыстырылған өзіндік құны;

—                     Қорлардың түскен уақыты бойынша біріншілердің өзіндік құны;       (ФИФО)

—                     Қорлардың түскен уақыты бойынша екіншілердің өзіндік құны; (ЛИФО)

—                     Нормативтік шығындар;

Идентифицирленген өзіндік құны арнайы тапсырыстар және жобалар үшін орындалатын қызметтер және жіберілетін қорлардың бағасы үшін пайдаланылады.

Орташа салыстырылған өзіндік құны бойынша бағасы қорлардың есеп айында алынған және есеп айдың басына қорлардың сомалық санына қорлардың есеп айында алынған құндылықтың және есеп айдың басына осы қорлардың қалдықтың сомалық құндылықтың бөлуімен қорлардың әрбір бірлігі бойынша өткізіледі.

ФИФО тәсілі бойынша қорлар шығындардың бағасы келесі ұсыныста негізделеді – қорлар олар бухгалтерлік есепте көрсетілген және кәсіпорынға түскен жалғастыруында пайдаланылады. Осында есеп айдың соңына қорлардың қалдығының құны қорлардың түсімдер уақыты бойынша соңғылардың өзіндік құны бойынша анықталады.

ЛИФО тәсілі бойынша қорлар шығындардың бағасы келесі ұсыныста негізделеді – қорлар кәсіпорынға олардың түсімдер керісінше жалғастыруында пайдаланылады.

Өндіріске жіберілген қорлар қорлардың түсулер уақыты бойынша соңғылардың бастапқы құндылығы бойынша көшіріп жазылады. Осымен есеп айдың соңына қорлар қалдығының құны қорлардың түсімдер уақыты бойынша біріншілердің өзіндік құны бойынша анықталады.

7 стандартымен сәйкес, егер қорлардың бағалауы үшін ЛИФО тәсілі қолданылса, онда ескертулерде  ФИФО, қорлардың таза құндылықпен, орташа салыстырылған өзіндік құнының қолдануымен есептелетін олардың ең аз құндылықтардың және есептілігінде және есебінде баланс күніне көрсетілген қорлардың құны арасындағы айырмашылық өткізіледі.

Нормативтік шығындар бойынша бағасы жасалатын бағалардың, өндірістік қуатының, еңбегінің, қорлардың пайдаланудың қалыпты деңгейлердің есебімен кәсіпорынмен бекітілген өнімнің (жұмыстар, қызметтер) бірлігіне шығындар нормалардың пайдалануында жасалады.

Осы  тәсілдерден әрбіреуі белгілі артықшылықтар мен кемшіліктеріне ие. Қорлардың белгілі бірліктің идентифицирленген өзіндік құнының тәсілі есеп жылдың соңына шығындалмаған қалатын және материалдық ресурстардың белгілі түрлерінің өндіріске өткізілген бірліктерінің саны туралы үзіліссіз ақпаратты талаптанады. Сондықтан есебінде осы тәсілдің қолдануы өндірістік қорлардың мәнді диверсификациялау шараларында мақсатына сәйкес. Әрбір бірлік арнайы мінездемелеріне ие болған кезде, яғни қорлар өз тұтыну сапалары бойынша бірдей болып табылады.

Қорлардың орташа салыстырылған құндылықтың тәсілі қорлардың қозғалысына және болуына аса объективті бағалауын береді. Алайда шығыстарға, олардың өшіру дұрыстығына қажетті бақылауын қамтамасыз етпейді.

Қорлардың шығындалуының бағасында ФИФО тәсілін қолдану барысында олардың соңғы қалдықтардың құны нарықтыққа жақындайды, ал олардан өндірілген өнімнің өзіндік құны – төмендетілген. ЛИФО тәсілін қолдану нәтижесімен таза пайда өсімінің бағалаудың басқа тәсілдерімен салыстыруы бойынша аз және шығарылған өнімнің есеп кезеңіне өзіндік құны максималды жақындалған болып табылады [20, 155б.].

Қорлардың кәсіпорында болуы 3 кезеңді қамтиды:

— қорларды сатып алу кезеңі;

— қорларды өңдеу және сатуды күту кезеңі;

— дайын өнімді қалыптастыру не оны сату кезеңі.

Аталған әр кезең үшін қорларды бағалау мен құндық өлшемде бейнелеудің өз әдісі бар.

Кесте 1

Қорларды кәсіпорында болу кезеңдері бойынша бағалау

Кезең

Қорларды бағалаудың, өлшеудің әдісі

Әдістің қысқаша сипаттамасы

Өңдеуді қажет ететін материалдарды не әрі қарай қайта сату көзделген тауарларды алу Нақты өзіндік құны Нақты өзіндік құн қорларды сатып алуға, тасымалдауға және ресурсты алумен байланысты басқа да шығындарды қамтиды
Өңдеуді не сатуды күту кезеңі Өзіндік құнның не таза сату бағасының ең төменімен Сатудың таза құны – қорларды сатудың сатуға кеткен шығындарды шегергендегі  мүмкін бағасы. Сатудың таза құны қорлар бұзылған, ескірген не нарықтық бағасы төмендеген жағдайда қолданылады.
Қорларды есептен шығару ФИФО; орташа өлшенген құн әдістерінің бірі

 

Арнайы сәйкестендірілген әдісінде қорлар орташа өлшенген құны бойынша есептен шығарылады.

ФИФО әдісінде алғашқы кезекте алғашқы кіріске алынған қорлардың  өзіндік құнын есептен шығару әдісі.

 

Сондықтан әрбір кәсіпорын есеп саясатында шаруашылықтың экономикалық жағдайлардан келе қорлардың шығындалуы бағалаудың ең оптимальды тәсілін таңдау қажет [19, 93б.].